امین ماسوری
چکیده
دکتر محمّد مصدّق، نمادِ ضداستعماری و چهرۀ برجستۀ تاریخ معاصر ایران، غیرمستقیم ولی به‌طور شگرفی بر تحوّل موسیقی ایران تأثیر گذاشت. گفتمان استقلال‌طلبی و هویت‌گراییِ او در برابر استعمارِ فرهنگیِ غرب، نه‌تنها در عرصۀ سیاست، بلکه در هنر و موسیقی نیز نفوذ کرد. این مقاله بررسی می‌کند که چگونه اندیشه‌های مصدّق، از طریق حمایتِ هویتِ ملّی و فرهنگی، الهام‌بخش هنرمندانی شد که با خلق آثار موسیقیایی خود در برابر نفوذ بیگانگان ایستادند. حتّی پس از کودتای ۲۸ مردادِ ۱۳۳۲، زمانی‌که فضای ارعاب و خفقان بر جامعه حاکم شد، ایده‌های او به‌عنوان نیروی محرکه‌ای برای موسیقی‌دانان، در جهت مقاومت فرهنگی و تبیین هویت ایرانی عمل کرد.
مقدّمه
در روزگاری که آسمانِ سیاستِ ایران به اَبرهای تیرۀ استبداد و سلطۀ بیگانه آغشته بود، دکتر مصدّق، همچون فانوسی فروزان، امیدِ استقلال و آزادی را در دل ملّت برافروخت. نهضت ملّی شدن صنعت نفت، هرچند در ظاهر صحنۀ اقتصاد و سیاست را دگرگون کرد، اما طنین آن تا ژرفای جانِ فرهنگ و هنر این دیار نفوذ یافت؛ و در این میان، موسیقی ملّی ایران نیز بی‌تأثیر از این موجِ خروشان نماند.
مصدّق با پای‌مردی و استواری خویش ارزش‌هایی چون آزادی، استقلال، عدالت و وفاداری به هویت ایرانی را به گفتمان عمومی بازگرداند. این ارزش‌ها، همچون بَذری در جانِ هنرمندان کاشته شد و در آثاری که از دل سنّت برآمده و به‌سوی اُفق‌های نوین چشم دوخته بودند، به بار نشست. موسیقی‌دانانِ این عصر، با الهام از فضای آزادی‌خواهانۀ حاکم، کوشیدند تا پژواکِ آرمان‌های ملّی را در نغمه‌های خود بجویند؛ آثاری که در عینِ وفاداری به ریشه‌های کهن، آگاهانه و خلاقانه به‌سوی آینده گام برداشتند.
دکتر مصدّق، که در رأس نهضت ملّی شدنِ نفت قرار داشت، به‌طور غیرمستقیم در تمام عرصه‌های فرهنگی ایران، از جمله موسیقی، بازتابی برجسته از خود به‌جای گذاشت. در دورانِ اوج‌گیری جنبش ملّی‌گرایی، موسیقی به‌عنوان یکی از ابزارهای کلیدیِ فرهنگی، نقش مهمّی در تثبیت و گسترش آرمان‌های استقلال‌طلبانه ایفا کرد. پیوندِ عمیقِ اندیشه‌های مصدّق با هویت ایرانی و مبارزه علّیه سلطۀ بیگانگان، جرقه‌ای بود برای بازتعریفِ موسیقی ملّی ایران و استفاده از آن به‌عنوان ابزاری برای مقاومتِ فرهنگی.
بررسی تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم مصدّق بر موسیقی
گرچه دکتر مصدّق مستقیماً به تولید یا حمایت از آثار موسیقیایی نپرداخت، ولی گفتمان او در زمینه‌های آزادی و استقلالِ سیاسی به‌شکلی تأثیرگذار در میان هنرمندان و موسیقی‌دانان به جریان افتاد. در دوران پس از کودتای ۲۸ مرداد، که فضای سیاسی و فرهنگی تحت سلطۀ رژیمِ به‌شدّت محدود و سرکوب شده بود، هنرمندان توانستند از میراث فکری مصدّق به‌عنوان نیرویی برای مقاومت در برابر استعمار فرهنگی استفاده کنند. بسیاری از این هنرمندان با بهره‌گیری از ردیف‌های موسیقی کلاسیکِ ایران و مضامین آزادی‌خواهانه، موسیقیِ خود را نه‌تنها در قالب اعتراض بلکه به‌عنوان اعلامِ هویت و استقلال فرهنگی ارائه کردند.
تاثیرگذاری مستقیم گفتمان جبهه ملی با مرکزیت دکتر محمد مصدق در آثاری همچون «سمفونی نفت» ساخته علینقی وزیری، «سرود سیِ تیر» با آهنگسازی حسین ملک و شعری از ابوالحسن صبا، «سرود نفت» ساخته روح‌الله خالقی، «پرستو» با آهنگسازی عطالله خرم و صدای منوچهر سخایی و شعر سیروس آرین‌پور و… بوده است ولی تاثیر غیر مستقیم آن بر آثار بی‌شماری بوده که تا امروز در حال تولید است.
۱ نظر