سایه روشن تاریخ موسیقی ما (۱۳)

از همه‌ی اینها مبهم‌تر و ناگشوده‌تر مطالعات تاریخی مربوط به گونه‌های مختلف موسیقی مردم‌پسند یا عامیانه‌ در ایران است، به‌ویژه نمونه‌های ترکیبی با موسیقی غربی که اصطلاحا «پاپ» نامیده می‌شود. چند دلیل می‌توان برای این موضوع ذکر کرد که به گمان ما مهم‌ترینشان حساسیت شدید ایدئولوژیک حکومتی نسبت به این گونه‌های موسیقایی است (دست‌کم تا اواسط دهه‌ی ۱۳۷۰) که باعث می‌شود در مراکز رسمی کمتر کار پژوهشی‌ای بتوان در مورد آن انجام داد. دیگری موضوع دخالت زیباشناسی در نوشتن تاریخ هنر و تقابل هنر نخبگان و توده است.

به غیر از سال‌های اخیر آن هم بیشتر در آثار ایرانی‌هایی که در خارج از ایران هستند یا در آنجا تحصیل کرده‌اند کمتر کسی مایل است به این نوع موسیقی بپردازد (۴۱).

به عنوان یکی از معدود نمونه‌ها نک. (فاطمی ۱۳۸۲)، برخلاف دیگر مقاله‌ها قلت آثار ارائه شده در فهرست مراجع این مقاله خود نشان از کمی کار انجام شده در این زمینه دارد.

چند نکته‌ی افزوده
با این وصف مشخص است که تاریخ موسیقی ما تحت تاثیر مدارک باقی‌مانده و کار انجام شده بر این مدارک نقاط روشن و تاریک دارد. نقاط روشن بیشتر حول دوره‌هایی شکل گرفته‌اند که اسناد و مدارک بیشتری در دست داریم. هنوز تاریخ موسیقی ما به مفهوم امروزی تاریخ نوعی هنر نیست که اصلی‌ترین علتش فقدان مدارک عینی در مورد موسیقی دوره‌های گذشته است.

دخالت زیبایی‌شناسی و حتا ایدئولوژی غیر زیباشناختی در نوشتن این تاریخ -هر چند امروز کمتر از گذشته- هنوز دخالت زیادی دارد. مطالعات تاریخی بیشتر حول محور فعالیت‌های شخصی یک پژوهش‌گر و گاه حتا مرتبط با پایان‌نامه‌ی دانشگاهی وی شکل گرفته‌اند و در حال گسترش هستند.

در مرحله‌ی فعلی نمی‌توان حدس زد که آیا ادامه می‌یابند یا نه؟ افزون بر این نمی‌دانیم وقتی که بعضی از این مسائل به پایان منطقی خود رسیدند آیا کار مطالعات تاریخی همچنان ادامه پیدا خواهد کرد یا معطوف به حوزه‌های دیگری خواهد شد؟ گذشته از اینها اشاره‌ی -هر چند مثالی- تنها به کارهای ایرانی انجام شده در این مقاله نباید باعث این اشتباه شود که تنها منابع مهم و روشنی‌بخش منابع ایرانی هستند و همچنین نباید باعث شود فراموش کنیم هنوز تنها کیفیت تعداد کمی از پژوهش‌های ایرانی به پای پژوهش‌های خارجی می‌‌رسد.

پی نوشت

۴۱- نپرداختن به موسیقی مردم‌پسند مختص ایران نیست در غرب هم تا همین اواخر و به خصوص تا قبل از دهه‌ی ۱۹۸۰ کمتر موسیقی‌شناس یا تاریخ‌نگاری به‌طور جدی به این مسائل می‌پرداخت.

کتاب‌نامه

امام شوشتری، محمد علی

1348 ایران گاهواره‌ی دانش و هنر، هنر موسیقی روزگار اسلامی، بی جا: بی نا.

اسعدی، هومان

1378 حیات موسیقایی و علم موسیقی در دوران تیوری: از سمرقند تا هرات، راهنما: خسرو مولانا، مشاور: آذین موحد، رساله‌ی کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشکده‌ی هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.

۱۳۸۰ الف «از مقام تا دستگاه»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۱۱: ۷۵-۵۹.

۱۳۸۰ ب «حیات موسیقایی در دوران تیموریان: از سمرقند تا هرات»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۱۴: ۵۲-۲۵.

۱۳۸۱ «ساختار گام بالقوه در موسیقی دوران تیموری»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۱۸: ۱۱۲-۹۷.

۱۳۸۲ «مفهوم و انواع ایقاع در دوران تیموری»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۲۱: ۱۳۶-۱۲۳.

۱۳۸۳ «مطالعه‌ای سازشناختی در رسالات و نگاره‌های موسیقایی تیموری»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۲۴: ۹۸-۶۱.

۱۳۸۸ «بازنگری پیشینه‌ی تاریخی مفهوم دستگاه»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۴۵: ۶۲-۳۳.

بینش، تقی
1374 تاریخ مختصر موسیقی ایرانی، تهران: آروین.

پورجوادی، امیرحسین
1382 «کار عمل و سیر تحول آن از دوره‌ی تیموری تا امروز»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۱۹: ۳۱-۱۱.

۱۳۸۴ «یادداشتی درباره‌ی دومقاله‌ی فارمر»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۲۷: ۹۳-۹۱.

۱۳۸۵ «نگاهی به حیات موسیقایی دوره‌ی افشاریه»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۳۱: ۶۰-۲۹.

جعفرزاده، خسرو
1379 «نقد تاریخ نگاری موسیقی ایران»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۹: ۳۳-۱۷.

حجاریان، محسن
1386 مقدمه ای بر موسیقی شناسی، تهران: کتابسرای نیک.

خالقی، روح الله
1353 سرگذشت موسیقی ایران، تهران: صفی‌علیشاه.

۱۳۷۳ نظری بموسیقی، ج ۲، تهران: صفی‌علیشاه.

خضرایی، بابک
1386 «سایه‌ای از تفکر دستگاهی در یک رساله‌ موسیقی صفوی»، کتاب سال شیدا، شماره‌ی ۸و۹: ۷۴-۵۱.

دورینگ، ژان
1376 «قدمت و موسیقی سنتی ایران»، ترجمه‌ی نیلوفر خوانساری، کتاب سال شیدا، شماره‌ی ۲: ۵۸-۳۷.

رابرتسون، الک و دنیس استیونس
1369 تاریخ جامع موسیقی، ترجمه‌ی بهزاد باشی، تهران: آگاه.

راهگانی روح‌انگیز
1377 تاریخ موسیقی ایران، تهران: پیشرو.

رهبر، ایلناز
1389 «سازهای زهی در نگارگری‌های ایرانی دوره‌ی صفوی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۴۹: ۱۲۹-۹۷.

سپنتا، ساسان
1377 تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران، تهران‌: مؤسسه‏ى فرهنگى هنرى ماهور.

۱۳۸۲ چشم انداز موسیقی ایران، تهران: مؤسسه‏ى فرهنگى هنرى ماهور.
صارمی، کتایون و امانی، فریدون
1373 ساز و موسیقی در شاهنامه فردوسی، انتشارات تهران: پیشرو.

فارمر، هنری جورج
1366 تاریخ موسیقی خاورزمین، ایران بزرگ و سرزمینهای مجاور، ترجمه‌ی بهزاد باشی، تهران: آگاه.

۱۳۷۶ «موسیقی بین‌النهرین باستان»، ترجمه‌ی م. ح. آریان، کتاب سال شیدا، شماره‌ی ۲: ۱۱۷-۱۵۶.

۱۳۸۴ الف «علمای بزرگ ایران در فن موسیقی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۲۷: ۱۰۰-۹۵.

۱۳۸۴ ب «تاثیر و نفوذ ایران در تعبیه‌ی آلات موسیقی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۲۷: ۱۰۵-۱۰۱.

۱۳۹۰ «تاریخچه و مبانی موسیقی ایرانی»، ترجمه‌ی هومان اسعدی، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۵۰: ۶۷-۹۹.

فاطمی، ساسان
1380 الف «مطرب‌ها از صفویه تا مشروطیت (۱)»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۱۲: ۳۹-۲۷.

۱۳۸۰ ب «مطرب‌ها از صفویه تا مشروطیت (۲)»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۱۳: ۵۴-۳۹.

۱۳۸۱ «لوطی‌ها و موسیقی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۱۶: ۱۱۸-۸۳.

۱۳۸۲ «نگاهی گذرا به پیدایش و رشد موسیقی مردم‌پسند ایران، از ابتدا تا سال ۱۳۵۷»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۲۲: ۴۱-۲۷.

۱۳۸۶ «بازنگری مفاهیم بداهه و آهنگسازی و اهمیت آنها در موسیقی ایرانی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۳۷: ۲۴۷-۲۳۹.

فراهانی، مهشید
1386 «پژوهشی در سازهای دورۀ ساسانی به روایت نقش برجستۀ طاق بستان»، کتاب سال شیدا، شماره‌ی ۸و۹: ۹۴-۷۵.

۱۳۸۹ «موسیقی نظامی دوره پارتیان به روایت منظومه ویس و رامین»، دوفصلنامه‌ی پژوهشی مهرگانی، شماره‌ی ۱: ۴۵-۳۶.

فروغ، مهدی
1354 مداومت در اصول موسیقی ایران، نفوذ علمی و عملی موسیقی ایران در کشورهای دیگر، تهران: اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.

قریب، محمد حسین
1362 تاریخ موسیقی، بی جا: بی نا.

کار، ادوارد هلت
1378 تاریخ چیست؟، ترجمه‌ی حسن کامشاد، تهران: خوارزمی.

کلانتری، سارا
1386 الف «حیات موسیقایی در دربار اکبر گورکانی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۳۵: ۱۰۴-۸۷.

۱۳۸۶ ب «حیات موسیقایی در دربار بابر و همایون گورکانی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۳۶: ۱۰۴-۸۷.

لاؤرگرن، بو
1384 «موسیقی ایران پیش از اسلام»، ترجمه‌ی منصور حبیب دوست، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۲۸: ۵۷-۴۱.

مشحون، حسن
1380 تاریخ موسیقی ایران، تهران: فرهنگ نشر نو.

مصطفوی، محمدتقی
1338 «صحنه‌هایی از رامشگران دوره‌ی ساسانی بر ظروف نقره‌ی موزه‌ی ایران باستان»، مجله‌ی موسیقی، دوره‌ی سوم، شماره‌ی ۳۳.

میثمی، سید حسین
1381 الف «مهاجرت موسیقیدانان صفوی به هند»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۱۶: ۳۱-۵۳.

۱۳۸۱ ب «تشکیلات موسیقی دربار صفوی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۱۷: ۸۱-۶۹.

۱۳۸۶ «بررسی سازهای ایران در کشفیات باستان‌شناسی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۳۶: ۸۴-۵۱.

De Waele, E.
1989 “Musicians and Musical Instrument on the rock Reliefs in the Elamite Sanctuary of Koul-e Farah (Izeh)”, Iran, xxvvii. 29-38.

Wright, Owen.

1996 on the Concept of A “Timurid Music” in Oriento Moderno, Nouva serie, Anno XV (LXXVI), 2: 665-681.