امین ماسوری
موسیقی ملّی پس از دکتر مصدّق
در دورۀ پساکودتا، موسیقی ایرانی در برابر فشارهای سیاسی و فرهنگی، خود را در قالبی جدید و با تأکید بر هویت ملّی و آزادی معرفی کرد. آثار موسیقایی که در این دوره خلق شدند، به‌ویژه در قالبِ ترانه‌های وطن‌پرستانه، آوازهای مبارزاتی و اُرکسترهای سمفونیک، به‌عنوان نماد مقاومت در برابر سلطۀ خارجی و داخلی در نظر گرفته می‌شدند. این حرکت‌ها به وضوح در سال‌های پیش از انقلابِ ضدسلطنتیِ سال ۱۳۵۷ و پس از آن ادامه یافت و موسیقی به یک ابزار فعال در برابر سلطه‌گری فرهنگی تبدیل شد.
نتیجه‌گیری
دکتر محمّد مصدّق، با پیگیری آرمان‌های استقلال، آزادی و هویت ایرانی، نه‌تنها در عرصۀ سیاسی بلکه در عرصۀ فرهنگی نیز تأثیری ماندگار از خود به‌جای گذاشت. او، با شکل‌دهی به گفتمان مقاومتِ فرهنگی، به‌ویژه در برابر استعمار فرهنگی غرب، به هنرمندان و موسیقی‌دانان ایرانی الهام داد که از موسیقی به‌عنوان ابزاری برای مقاومت و اعلام هویت ملّی استفاده کنند. موسیقی ملّی ایران، تحت تأثیر مستقیم و غیرمستقیم اندیشه‌های او، به نمادی از ایستادگی در برابر سلطه و «تهاجمِ فرهنگی» تبدیل شد و همچنان به‌عنوان میراثی زنده در فرهنگ ایرانی باقی مانده است.
پانویس:
۱- منظور از «تهاجم فرهنگی» اشاره به نفوذ و اثرات منفی فرهنگ‌های بیگانه بر جامعۀ ایرانی است. بعضی از تحلیل‌گران معتقدند که فرهنگِ غربی، به‌ویژه پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، از طریق جریان‌های هنری و موسیقی وارد ایران شده و تلاش کرده تا هویت فرهنگی ایرانی را تحت‌الشعاع قرار دهد. این تحلیل‌گران مهمترین نمودِ تمایل حکومت به گسترش موسیقی پاپ در مقابل موسیقی دستگاهی را کم‌شمار بودن تصاویر استادان موسیقی دستگاهی را در مقابل فراوانی تصاویر پخش شده از تلویزیون ملی در آن زمان می‌دانند. هرچند پس از ورود فرح دیبا به دربار، توجه به هنرهایِ ملی دچار تغییر شد اما همچنان سیاست کلی، متمرکز بر تبلیغات بیشتر روی موسیقی پاپ با رویکرد غربی (نه نوع مردم پسند ایرانی مثل آثار مرتضی احمدی، حمید قنبری و جواد بدیع‌زاده) بود. در این بستر، هنرمندانی که از آرمان‌ها و اندیشه‌های استقلال‌طلبانه و هویت‌گرایانۀ دکتر مصدّق الهام می‌گرفتند، به‌طور نمادین در برابر این جریان‌ها ایستادگی کردند و موسیقی ایرانی را به‌عنوان ابزاری برای مقاومت و بازتعریف هویت ملّی معرفی کردند.
۲- تأثیرات دکتر مصدّق و پهلوی‌ها بر موسیقی ایران؛ در این زمینه، تأثیرات آن‌ها در دو جنبۀ متفاوت و متناقض تحلیل می‌شود.
الف) دکتر محمد مصدّق با گفتمانِ استقلال‌طلبی و هویت‌گرایانه‌ای که در پیروزی جنبش ملّی شدن صنعت نفت مطرح کرد، فضایی را فراهم آورد که هنرمندان و موسیقی‌دانان ایرانی بتوانند از آن به‌عنوان ابزاری برای مقاومت فرهنگی و حفظ هویت ملّی استفاده کنند. گفتمان سیاسی مصدّق و حمایت از استقلال فرهنگی باعث شد هنرمندان به‌ویژه در سال‌های پساکودتا، در برابر تهاجم فرهنگی غربی مقاومت کنند. آن‌ها تلاش کردند موسیقی ایرانی را از تأثیرات خارجی حفظ کرده و بدین وسیله هویت ایرانی را تقویت کنند.
در این فضا، برخی هنرمندان و موسیقی‌دانان ایرانی، با تأثیر از گفتمان دکتر مصدّق و اهداف ملّی‌گرایانه‌اَش، تلاش کردند موسیقی ملّی ایرانی را تقویت کرده و در برابر نفوذ فرهنگ غربی مقاومت کنند.
در نتیجه، مصدّق با ترویج اندیشه‌های ملّی‌گرایانه و استقلال‌طلبانه‌اَش، بستری را فراهم کرد که هنرمندان پس از کودتا، در مقابل فرهنگ بیگانه مقاومت کنند و موسیقی ایرانی را به‌عنوان یک ابزار فرهنگی برای هویت‌سازی و مقاومت حفظ کنند. در عین حال، پهلوی‌ها با تلاش برای غربی‌سازی فرهنگ، موسیقی ایران را تحت‌تأثیر قرار داده و گاه با محدودیت‌هایی روبه‌رو ساختند که باعث ایجاد تَنش در جامعۀ هنری و فرهنگی ایران شد.
منابع کُلی
– آبراهامیان، یرواند. (۱۳۹۱). ایران بین دو انقلاب.
– خالقی، روح‌الله. (۱۳۷۳). تاریخ موسیقی ایران.
– فاطمی، ساسان. (۱۳۹۵). موسیقی و سیاست در ایران.
– کاتوزیان، محمّدعلی‌همایون. (۱۳۶۵). مصدّق و نفت: ملّی‌شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد.
– بشیریه، حسین. (۱۳۷۸). تاریخ تحوّلات سیاسی و اجتماعی ایران در دورۀ پهلوی.
– شهرنازدار، محسن. (۱۳۹۰). «تأثیر ملی‌گرایی بر موسیقی ایران در دورۀ پهلوی». فصل‌نامۀ موسیقی ماهور.
– دورینگ، ژان. (۱۳۹۳). موسیقی ملّی ایران: از مشروطه تا انقلاب.
۱ نظر