از کافه تا رودکی (۲)

خواننده سالاری، سنتی دیرینه

مهمترین عنصر گروه موسیقی در سفره خانه از نظر مراجعین، تماشاچیان و مدیر سفره خانه، «خواننده گروه» است. با توجه به مشاهدات عینی در سه سفره خانه ی متفاوت در پایین شهر وسط شهر و بالای شهر تهران آشکارا می توان به محبوبیت بالای خواننده در میان شنوندگان، صاحبان سفره خانه ها و همچنین عوامل پذیرایی و کارکنان پی برد. بر خلاف گروه نوازندگان که در اکثر سفره خانه ها پوششی بصورت لباس فرم با نقوش سنتی خاص دارند و هنگام اجرا روی صندلی های خودشان می نشینند، خواننده ی گروه با پوششی دلخواه که غالبا کت وشلواری است با رنگ های متفاوت برای هر شب، به هنگام اجرا روی صحنه راه می رود و مستقیما با تماشاچیان در حین اجرا گفتگوی مختصری دارد.

پیش از شروع برنامه توسط خواننده، یک به یک اعضای گروه با سوابق اجرایی هنری شان به تماشاچیان معرفی می شوند. در ابتدایی اجرای ترانه یا تصنیف معمولا توسط خواننده و با نام خواننده اصلی اثر معرفی می شوند.

از دیگر نشانه های خواننده سالاری و شاید مهمترین آن، درآمد چند برابر خواننده در دو بخش حقوق شبانه و شاباش است که امروزه از آن به عنوان رو سنی هم نام می برند و در یک بخش مجزا شرح مبسوط تری از آن داده شده است. نکته ای که تلویحا از صحبت های نوازندگان می شود برداشت کرد این است که نوازندگان برای بقا در سفره خانه ها همان قدر که باید دارای سطح کیفی بالایی در نوازندگی باشند، لازم است رابطه ی خوبی نیز با خواننده ی گروه داشته باشند تا از طریق حمایت او نزد مدیر سفره خانه از جایگاه و امنیت شغلی خود مطمئن گردند.

کارگان های اجرایی در سفره خانه

سفره خانه هایی که سابقه ی طولانی تری در این حرفه دارند، معمولا از نوازندگانی استفاده می کنند که آشنایی گسترده ای با کارگان های مختلف موسیقی ایرانی داشته باشند. اجراهای شبانه چیزی حدود سه ساعت و دارای دو وقت استراحت پانزده دقیقه ای برای گروه نوازندگان است. دو وقت استراحت با اجرای نقالی و همچنین نوازندگی دف و نی برای تماشاچیان پر می شود. سفره خانه ها برای اجرای سه ساعت موسیقی از یک گروه چهار یا پنج نفره ی نوازندگان و سه یا چهار خواننده برای جلب رضایت مراجعین بهره می برند.

برای نمونه کارگان اجرایی، نگارنده سفره خانه ی باغ صبا واقع در خیابان شریعتی تهران را مورد بررسی قرار داده است. گروه نوازندگان متشکل از احسان داودآبادی نوازنده ویولن و کمانچه، محمد شیدا نوازنده سنتور، حامد مهرآبادی نوازنده ی بربط و شهاب نوازنده ی سازهای پوستی-کوبه ای هستند که چهار خواننده را در طول اجرا همراهی می کنند.

خواننده ی نخست، همایون نام دارد که مردی است، حدودا هفتاد ساله و معمولا ترانه هایی را در گام ماژور و مینور، همان فواصل تامپره شده ی اصفهان و ماهور در موسیقی ایرانی اجرا می کند. این بخش بیشتر برای مهمان ها و سفرای خارجی که برای تفریح و گاهی برای عقد قراردادهایی به سفره خانه می آیند در نظر گرفته شده است. ترانه هایی مانند: مرا ببوس، بر گیسویت ای جان کمتر زن شانه، مسافر عزیزم خدا تو را نگهدار، دیدم گل می خندد به چمن چون رویت، ای بت چین ای صنم، امید جانم ز سفر باز آمد، آمد آمد با دلجویی، جان مریم، گل گلدون من، امشب شب مهتابه، تولدت مبارک و… در این بخش اجرا می شود.

خواننده ی دوم علی ساعی نام دارد و کارگان متفاوتی نسبت به خواننده اول به روی صحنه می برد. اضافه شدن مختصری آواز در ابتدای بعضی از ترانه ها یا تصنیف ها و اجرای سبکی از موسیقی که از آن با عنوان موسیقی پاپ-سنتی ایرانی و یا پاپ-ایرانی نام برده می شود، کارگان بخش دوم را تشکیل می دهد.

اجرای ترانه هایی از معین و امید که آرامش خاصی را هنگام پذیرایی به مراجعین داده و بعد از آن اجرای ترانه هایی از خواننده ی مشهور کافه ای پیش از انقلاب یعنی نعمت الله آقاسی شور و حال ویژه ای را در شنوندگان ایجاد می کند تا جایی که بیشتر تماشاچیان با همخوانی آن ترانه های خاطره انگیز دستمالی به دست گرفته و به شادی می پردازند.

طبق نظر سنجی که که از تماشاچیان به عمل آمد و تجربه طولانی نوازندگان سفره خانه، می توان گفت با گذشت چند دهه همچنان محبوبیت ترانه های گلپا، ایرج، آغاسی و هایده بیشتر از خوانندگان دیگر بود. در این بخش ترانه هایی مثل اصفهان، قسم نخور به جونم، یه حلقه ی طلایی، فراموشم مکن از معین و باران می بارد امشب، تو محشری، انتظار و… از امید و ترانه های بسیار مشهوری مثل واویلا لیلی، لب کارون، دختر آبادانی و… از نعمت الله آغاسی کارگان اجرایی خواننده دوم در این بخش است که قطعه ی بی کلام در آن وجود ندارد. در پایان بخش دوم استراحتی پانزده دقیقه ای برای گروه در نظر گرفته شده است که با تکنوازی و دونوازی سازهای دف و نی برای تماشاچیان اجرای برنامه می شود.

بخش سوم در هر هفته دو یا سه شب از شب های شلوغ سفره خانه که معمولا روزهای آخر هفته است، توسط رشید وطن دوست خواننده با سابقه ارکستر سمفونیک تهران و ارکستر ملی ایران اجرا می شود و مخصوص ترانه های آذری و ارمنی بوده و معمولا کوتاه تر از بخش های دیگر است. ترانه های کوچه لره سو سپمیشم، آپاردی سللر سارانی، ساری گلین و.. در این بخش اجرا می شوند. لازم به ذکر است نوازنده ی آکاردئون در این بخش که به همراه خواننده آمده است به گروه اضافه شده و خواننده را همراهی می کند. با توجه به آذری بودن وطن دوست و اینکه در فرهنگ موسیقایی کشور آذربایجان اجرای برنامه در مجالس عروسی و شادی یک امتیاز ویژه و کار پسندیده محسوب می شود، در اجرای سفره خانه ای نیز همین رویکرد را داشتند و در بخش مصاحبه نگارنده را در کمال رضایت همراهی کردند.

بخش چهارم را تقریبا می توان از نظر تماشاچیان و خود نوازندگان پرطرفدارترین و پربارترین بخش موسیقی این سفره خانه دانست. این بخش را خواننده ای جوان به نام داوود ناصریان اجرا می کند. او با ردیف های موسیقی آوازی آشنایی دارد و از همان ابتدای فعالیت های حرفه ای، تصمیم به اجرا در سفره خانه ها و مجالس عروسی و برخی جشن های دیگر گرفته است. کارگان اجرایی او وسیعتر از سه کارگان اجرایی ماقبل خود است. او توانایی خود را در اجرای تصانیف و ترانه های مختلف در هر شب بروز می دهد و همواره مورد استقبال نوازندگان و تماشاچیان است. یکی از دلایل استقبال تماشاچیان از این خواننده مهارت او در ایجاد ارتباط عاطفی با شنوندگان بصورت احوالپرسی و دست تکان دادن و میمیک صورت به هنگام اجرای موسیقی است تا جایی که او نام بسیاری از حاضرین را می داند و آنها را با نامشان در لابلای اجرا صدا می زند.