مسعود پورقریب
مقدمه
در موسیقی ایران فرم مشخص وجود ندارد. هر قطعه فرم مخصوص به خود دارد. برای تشخیص فرم باید تا انتهای قطعه گوش داد. اگر قطعه ای را فورا در ابتدا تشخیص دادیم که چیست مثلا چهارمضراب یا تصنیف اینها ژانر و گونه هستند و فرم نیستند. در فرم بخش های مختلف را با حروف بزرگ لاتین نشان می دهیم. هر جمله در موسیقی یک فرم مشخص دارد هر چقدر هم کوتاه باشد. برخی فرم ها موفق تر می شوند مانند پیش درآمد اصفهان نی داوود، در ادامه به انواع ژانرها و فرم های موسیقی ایرانی خواهیم پرداخت.
تفاوت ژانر و فرم
ژانر را از ابتدا می توان تشخیص داد (زمانی که یک قطعه پخش می شود، همان ابتدا می شود تشخیص داد که چهارمضراب است یا تصنیف یا پیش درآمد) اما برای تشخیص فرم باید تک تک جمله ها را تا انتهای قطعه گوش دهیم و بررسی کنیم. بنابراین قطعات موسیقی ایرانی ژانر هستند مثلن چهارمضراب با فرم پایه ای تکرار شونده.
دکتر ساسان فاطمی ساخت یک آهنگ را منوط به سه چیز می داند:
اول- مواد و مصالح: ضرب، ریتم؛ میزان؛ هارمونی، بافت؛ تمپو، وزن؛ ملودی، مُد؛ گام و…
دوم- فرایندهای آهنگسازی که آهنگساز با به کار گیری مواد و مصالح انجام می دهد.
سوم- فرم که حاصل قرار گیری مواد و مصالح و فنون آهنگسازی در یک قالب مشخص است.
در موسیقی ایرانی به قطعه ای که ویژگی هیچ ژانری را ندارد ضربی می گویند.
به طور کلی فرم یعنی: قطعه چند بخش است؟ چه ایده هایی تکرار شده؟ مدگردی ها کجا رخ داده است؟
برای تحلیل قطعات به «تضادها توجه می کنیم» (۷ عامل): ۱- تغییر ملودی ۲- تغییر ریتم ۳- تغییر مُد ۴- تغییر تمپو ۵- تغییر ساز بندی ۶- تغییر متن ۷- تغییر دینامیک.
واریاسون: با ملودی قبلی رابطه دارد. مثلا کوتاه یا بلند شده است و نتی کم و زیاد شده است ولی حال و هوای قطعه همان است.
بررسی ساختار یک اثر، مانند بررسی قالب شعری می باشد (غزل، مثنوی، قصیده).
در ردیف قطعات گاهی فرم دارند مانند چهارپاره. یک اثر موسیقایی باید در عین تکرار دارای تداوم باشد مانند یک سفر.
دو مفهوم اصلی فرم: انسجام و تنوع
ترجیع بند در موسیقی قدیم «ملازمه» نامیده می شده است.
در تحلیل فرم برای خورد تر کردن یک بخش از: فراز، جمله، نیم جمله و عبارت استفاده می کنیم.
برای تحلیل قطعات باید روی این عوامل دقت داشته باشیم:
۱- تغییر ملودی
۲- تغییر ریتم
۳- تغییر مد (مثلن رفتن از شور به اصفهان)
۴- تغییر تمپو (کند یا تند شدن)
۵- متن تغییر کند (استفاده از دو شعر متفاوت)
۶- تغییر سازبندی (تبدیل عود کمانچه به تار و سه تار)
۷- تغییر داینامیک (شدت)
از این ۷ عنصر در آهنگسازی برای ایجاد فضای جدید استفاده می شوند.
برای ایجاد فضای جدید استفاده از چند مورد بالا کافی است و نیازی نیست حتمن تمام ۷ عنصر استفاده شود.
استفاده از جمله و نیم جمله بهتر است. وقتی معنی عبارت ناقص بود به آن نیم جمله و وقتی کامل شد به آن جمله می گوییم.
۱ نظر