سیاوش سحابی

با بررسی گوشه های یک دستگاه، دیده شده که نت های یادشده در جهاتی که نبودِ فاصله چهارم درست را برطرف و نهایتاً این فاصله را به وجود می ­آورند حرکت می کنند؛ اینها نت های متغیر هستند. این مسئله در قالب عناصر ارتباطی گوشه ها در یک دستگاه مطرح می­ شود. چنین روابطی نیز بطور کلی دارای «انواع» و «کارکردهای» تعریف شده می باشد که نمونه هایی از آن در بالا ذکر شد. در نظر گرفتنِ همزمانِ چنین مباحثی به اضافه موارد دیگر، منجر به لحاظ نمودن مسائلی همچون نحوه اجرا، روند ملُدی، تاکیدات و عوامل مُدال و غیره در مباحث تحلیلی می­ شود.

صفی ­الدین اجناس مفرد اول را که شامل پنج نغمه در یک ذی­ الاربع است و اجناس مفرد ثانی را که نغمات آن در جنسی غیر از ذی­ الاربع گنجانده می­ شود را نیز تحت نام ­های مختلف در تألیف الحان، رایج بیان می کند (ارموی ۱۳۸۵، ۶۸). این در حالی ا­ست که در رابطه با ادوار پنجاه و پنج­گانه در کتاب مورد بحث که صرفاً «ممنوعیت های دو رقمی و سه ­رقمی» در مورد تتراکُردها و ادوار آنها در نظر گرفته شده است، از موردی با عنوان ابعاد میانه (وسطی یا همان چهارم درست و پنجم درست) که نقش بسیار مهمی در روند موسیقی دارند صحبتی به میان نیامده است. لازم به توضیح است «ممنوعیت های دورقمی و سه ­رقمیِ» مطرح­ شده، ناشی از عدم کشف توالی دو یا سه فاصله مورد بحث در اجرای متن ردیف است. نتیجه چنین روندی ارائه ادواری­ است که بطور مثال چهار عدد پردۀ طنینیِ متوالی در آنها ظهور کرده است. امثال ادوار شماره ۱۸ با فواصل (۴۴۲۴۲۴۴)، شماره ۲۵ با فواصل (۴۲۴۲۴۴۴) و شماره ۵۲ با فواصل (۴۲۴۴۴۴۲) (تهماسبی ۱۳۹۸، ۲۷۳).

با وجود منابع نسبتاً زیاد و متنوعی که در رابطه با ردیف های سازی در این کتاب به آن پرداخته شده است، کتاب «ردیف موسیقی ایرانی» که یکی از قدیمی ­ترین روایات ردیف به نقل از مهدی صلحی با نت نویسی مهدیقلی هدایت (هدایت ۱۳۹۲) می باشد به عنوان منبع، مورد استفاده قرار نگرفته است. بدون شک رجوع به منابع دسته اول دقت نظریه­ پردازی را بسیار بالا برده و در گشودن راه های جدید بیشترین کمک را می کند.

حوزه مسائل مُدال از جمله زمینه های پُربحث و تاریخی در موسیقی ایرانی و پژوهش های مربوطه است. تعاریف عوامل مُدال و تقسیم­ بندی مُدها، توصیف، تحلیل و تفسیر یک قطعه یا گوشه، بیان قواعد مُدال و نهایتاً بسط و گسترش زمینه ها و زیرساخت های مُدال جهت خلق اثری جدید طبق سنت ها و فضاهای این موسیقی، از این دست مباحث هستند. تلاشی که در بخش دوم کتابِ «سِیر در سیاره ها» با عنوان «فواصل ممنوع و بسترهای نو» شده است، شامل همین موضوع پیرامون زایش «زمینه ها» یا همان «بسترهای صوتی» جدید، به ­عنوان یکی از عوامل اصلی مُدال بوده که با استفاده از موجودیت عینی و یا بعضاً فرضیِ اجزای ردیف های به جامانده از دورۀ قاجار و پهلوی از یک سو و از سوی دیگر با به ­کارگیری قواعد ساخت ادوار در رسالات موسیقی قدیم، به سمت تشکیل بسترهای صوتی جدیدی حرکت کرده است.