تحلیلی بر «چنگ رودکی» (۵)

این آرامش، به دلیل به کارگیری برخی عناصر مشابه با ملودی مصرع اوّل بیت قبل، احساسی از «بازگشت» (و آرامشی حاصل از این بازگشت) را نیز با خود در بردارد که در هماهنگی با مضمون معنایی بیت (سرو سوی بوستان آید همی) است. تعلیق و تنش ملودی مصرع قبل نیز دارای رابطه ای مشابه با مضمون آن مصرع (میر سرو است و بخارا بوستان) است.

در ادامه، با تغییر ناگهانی الگوی ریتمیک ملودی های آوازی، بخش نهایی قطعه فرا می رسد. در این بخش، بیت اوّل غزل (بوی جوی مولیان آید همی) تکرار می شود؛ این بار با بار احساسی کاملاَ متفاوت. وزن پرتحرک، دینامیک متفاوت و انگاره های ریتمیک پرهیجان ملودی (چنگ نقطه دار و دو لاچنگ)، هیجان این بخش را تشدید می کنند.

پس از این بخش، بار دیگر آنچه در اورتور شنیده شده بود، پس از نواخته شدن یک پاساژ تکرار می شود و قطعه به پایان می رسد.

به طور کلّی، فرم قطعه را می توان AB (a+b) A’CA دانست.

A همان اورتور قطعه است و B با تغییر وزن و وارد شدن آواز آغاز می شود.

خود B نیز از دو بخش کوچکتر تشکیل شده که بخش دوم آن با ورود خواننده ی مرد و تغییر مد از اصفهان به شور و دشتی تعریف می گردد.

A’ نیز بخشی ست که از لحاظ وزن، تمپو و کلیت موتیف های تشکیل دهنده شبیه بخش A است، با این تفاوت که در این بخش، مد نسبت به بخش A تغییر کرده است و آن را می توان شرح شادی ناشی از آگاهی بازگشت میر و اشتیاق راه دانست.

C بخشی است که به تکرار بیت «بوی جوی مولیان آید همی…» می پردازد و A تکرار مقدّمه در انتهای قطعه است.

اوّلین ارائه ی بخش A را می توان به بیان شوق و اشتیاق بخارا تعبیر نمود.

هیجان بخش C و در ادامه تکرار ریتم پرتحرک A، به نوعی بازگو کننده ی رستگاری نهاییِ و بازگشت دوباره ی «میر» به بخاراست و بخش B بیانی موسیقایی ست از ایجاد شوق بازگشت در میر و توصیف هوای «بخارا»ی در انتظارِ میر.

«چنگ رودکی»، اثری ست برجسته، به تاسی از مکتب پدید آورنده اش آرمانگرا؛ و همچنین نمودی ست کم نظیر از تفکرات زمانه ی خویش.

شکوه و حسّ بی زمانی «چنگ رودکی» -که احتمالاَ به دلیل وجود همان حسّ شوق همراه با نوستالژی در بطن خود است- شنونده را پیوسته در فضایی قرار می دهد که گویی در حال شنیدن یکی از برش های پایانی و مانای زندگی پربار هنری روح الله خالقی ست، بسان عینیّتی مجسّم از افسانه ی آوازِ واپسینِ قو…

منابع مکتوب

نصری فر، حبیب الله. ترانه ها و آهنگهای جاودانه، نشر ثالث، چاپ پنجم، ۱۳۸۸.

سپنتا، ساسان. چشم انداز موسیقی ایران، موسسه ی فرهنگی-هنری ماهور، چاپ اوّل، ۱۳۸۲.

منابع شنیداری

گلهای رنگارنگ، شماره ی ۲۵۴ (روح الله خالقی، غلامحسین بنان، مرضیه، حبیب الله بدیعی، مرتضی محجوبی، روشنک)