گفتگوی هارمونیک
کمی بعد، رقبای شرکت گرامافون وارد بازار ایران شده و سبب افزایش شهرت مرتضی‌خان در تار، و برادرش موسی‌خان، در ویولن شدند. موسیقی آن دو برادر را چند شرکت از جمله پلی‌فون، پارلوفون و بیضافون ضبط و توزیع کردند. مرتضی نی‌داود تصانیف متعددی خلق کرد که با برچسب آن شرکت‌ها توزیع شدند و جزو ماندگارترین تصانیف در حافظه‌ی ایرانیان هستند. «شاه من ماه من» یکی از تصنیف‌های اوست که به‌یکی از مشهورترین قطعات سازی موسیقی ایرانی بدل شده است.
در سال ۱۳۱۹ با تاسیس رادیو تهران، مرتضی نی‌داود یکی از نوازندگان اصلی در اجراهای زنده‌ی رادیو شد. صحنه موسیقی ایرانی بعد از جنگ جهانی دوم تغییر چشمگیری داشت و با ورود سبک‌های موسیقی پاپ، موسیقی دستگاهی ایران به انزوا رفت. این تحولات به زندگی حرفه‌ای مرتضی نی‌داود در موسیقی پایان داد، با این وجود عشق وی به‌موسیقی هیچ‌گاه کاسته نشد و به نواختن تار در خانه ادامه داد. پس از وقوع انقلاب در سال ۱۳۵۷ مرتضی خان ایران را ترک کرد و ادامه‌ی زندگی خود را در کالیفرنیا گذراند. آخرین اجرای عمومی وی در سال ۱۳۶۳ در لس‌آنجلس و در سن ۸۴ سالگی برگزار شد. مرتضی نی‌داود به تاریخ ۹ مرداد ۱۳۶۹ از دنیا رفت و در شهر کولما در کالیفرنیا به خاک سپرده شد.
میراث هنری
از میان تمام آثار مرتضی نی‌داوود که در دهه‌های ۱۳۰۰ و ۱۳۱۰ ساخته و ضبط شدند، تصنیف «مرغ سحر» اثری نمادین شده است که فراتر از مرزهای ایران رفته‌است. این تصنیف شهرتش را مدیون شکایت از ظلم حاکم در جامعه آن زمان است. خواننده شهیر ایران، محمدرضا شجریان، «مرغ سحر» را به‌عنوان قطعه‌ی نهایی در یکی از اولین کنسرت‌های خود در ایالات متحده در سال ۱۳۷۹ اجرا کرد و بعدها به اجرای آن در ایران نیز پرداخت و بزرگان موسیقی ایرانی از جمله حسین علیزاده و کیهان کلهر با محمدرضا شجریان و پسرش همایون نیز در اجرای مرغ سحر همراه شدند. اجرای تصنیفی این چنین، با محتوایی که نزد مخاطبان آشناست، هیچ‌گاه ممنوع نشده است.
مرغ سحر از مرزهای ایران نیز فراتر رفته است. برای مثال، خواننده مشهور آذربایجان، عالم قاسم اف، این تصنیف را ده‌ها سال پیش با اشعاری ترکی در آذربایجان خوانده است.
در سال ۱۳۸۸، محمدرضا شجریان با ارسال نامه‌ای سرگشاده به سازمان صدا و سیما خواستار منع پخش اثری از خود شد که بعد از انقلاب خوانده بود. بعد از آن که موفق به دریافت مجوزهای لازم برای اجرا در ایران نشد، پس از برگزاری چند کنسرت در کشور‌های همسایه که با استقبال پرشور ایرانیان مهاجر و مسافر برگزار شد، به‌بیماری سختی مبتلا شد و دیگر نتوانست آواز بخواند. سه سال قبل، یک شرکت بازاریابی ایرانی ویدئویی از ایرانیان در موقعیت‌های مختلف و حین انجام کارهای روزمره در حال لب‌خوانی یکی از اولین اجراهای محمدرضا شجریان از تصنیف مرغ سحر تهیه کرد.
مرغ سحر از مرتضی نی‌داود مرزهای مذهب، نژاد و زبان را درنوردیده است. وی با موسیقی خود، ایرانیان یهودی و مسلمان را در بیان هدفی یکسان، متحد و همصدا کرده است. بدین‌سان این قهرمان افسانه‌ای زیست و با تصنیف نمادین خود ماندگار شد.
* نویسنده مایل است از نوه‌ی استاد نی‌داود، لارا یونایی (نی‌داود) و پسرعموی وی، همایون نی‌داود قدردانی نماید. مصاحبه با ایشان به‌تکمیل این مقاله کمک بسیاری کرده‌است.
۱ نظر