نکته ای درباره خاطره پروانه (اقدس خاوری) و پروانه (بتول رضایی)

در شماره ۱۴ فصلنامه خانه موسیقی مطلبی از نگارنده با عنوان «پروانه های موسیقی ایران» به چاپ رسید که در آن اشاره شده بود شادروان اقدس خاوری معروف به خاطره پروانه با شادروان بتول رضایی معروف به پروانه و نیز موچول خانم نسبتی نداشته است. این نکته سبب شد تا عده ای از هنرمندان و علاقه مندان موسیقی متذکر شوند که خانم خاطره پروانه در زمان حیات خود مکرراً از پروانه به عنوان مادر خود یاد کرده اند. اینجانب نیز این روایت را شنیده بودم (از جمله در فیلم مستندی که درباره زندگی خاطره پروانه ساخته شده است) اما منبعی نیافتم که این موضوع را تائید کند و به این نتیجه رسیدم که احتمالاً منظور خانم خاطره پروانه از اینکه پروانه را مادر خود خوانده، نه مادر تنی و جسمانی، بلکه اشاره به نقش مادرخواندگی ایشان به مدتی کوتاه بوده است.

آنچه جستجوهای اینجانب نشان می دهد این است که خانم اقدس خاوری در کودکی (که هنوز به خاطره پروانه شناخته نشده بود) در خانه ای در کوچه باغ معیر (وحدت اسلامی فعلی) در همسایگی پروانه (موچول خانم) زندگی می کرده است که خانه شان آتش می گیرد و خانم پروانه مدتی سرپرستی اقدس کوچک را به عهده می گیرد و اینکه بعدها خانم خاطره پروانه به نقش مادری پروانه اشاره می کند ظاهراً به این موضوع برمی گردد.

خانم اقدس خاوری، مطابق اسناد دفتر بایگانی بهشت زهرا (اداره سنگ) که اینجانب شخصاً رؤیت کرده ام، متولد ۱۳۰۱/۲/۲۱ است و تاریخ ۱۳۰۸ که در برخی منابع به آن اشاره شده مستند نیست. تاریخ فوت ایشان نیز ۱۳۸۷/۸/۱۸ و نام پدر محمدصادق و نام مادر پروانه ذکر شده است. گفتنی است که نام پروانه (موچول خانم) در اسناد رسمی بتول رضایی است نه پروانه.

ظاهراً نام مادر جسمانی خانم اقدس خاوری پروانه بوده است که از قضا با نام هنری بتول رضایی (موچول خانم) یکی است. تاریخ فوت پروانه (موچول خانم) ۱۳۱۲ در ۲۴ سالگی ذکر شده است. به این ترتیب اگر پروانه (موچول خانم) مادر جسمانی خانم خاطره پروانه بود می بایست ایشان را در ۱۱ سالگی باردار
شده باشد که قدری دور از ذهن است.

نکته دیگر اینکه پروانه (موچول خانم) مدتی همسر ناصر شیخ الاسلام از اهالی قزوین بود که به شغل خیاطی اشتغال داشت. پس از جدایی از او مدتی را با حبیب میکده به سر برد که او در سال ۱۳۰۳ خودکشی کرد. اینجانب منبعی نیافتم که به ازدواج پروانه با آقای خاوری اشاره داشته باشد. ذکر این نکته لازم است که خانم خاطره پروانه خواهر و برادر نیز داشته است.

نکته دیگر آنکه اینجانب سنگ پیشین مزار مرحوم پروانه را دیده بودم که روی آن نام بتول رضایی درج شده بود. پس از تعویض سنگ که به همت خانم خاطره پروانه (اقدس خاوری) صورت گرفت بر روی سنگ نوشته شده: «پروانه موچول خاوری» به این ترتیب نام خانوادگی رضایی به خاوری تغییر کرده است.

شواهد فوق اینجانب را به این نتیجه رساند که منظور خانم خاطره پروانه از اینکه پروانه موچول خانم را مادر خود خوانده، به نقش مادرخواندگی و پیوندهای عاطفی ایشان برمی گردد. البته ممکن است مدارکی وجود داشته باشد که نشان دهد پروانه مادر جسمانی خانم اقدس خاوری نیز بوده است که اگر چنین مدرکی منتشر شود این موضوع روشن خواهد شد.
فصلنامه خانه موسیقی (شماره ۱۵)