نظام «نشانه – معناها» در موسیقی دستگاهی ایران (۷)

در حقیقت، علائم موجود به‌مثابه‌ی نشانه‌های قرارداری این اعتبار و هویت شنیداری هر ملودی را روشن می‌سازند. در اینجا نیز، ساختار سلسله‌مراتبی هم‌چنان حضور دارد. زیرا نوازنده یا خواننده ممکن است بعد از نواختن یا خواندن یک گوشه از یک مجرای دیگر، تغییر مُد داده و وارد دستگاه دیگری شود. این اتفاق در مرکب‌خوانی بیشتر اتفاق می‌افتد.

از بهترین نمونه‌های این مورد می‌توان به‌یکی از آثار محمدرضا شجریان به‌نام نوا اشاره کرد که [یکی از] بهترین نمونه‌[ها]ی مرکب‌خوانی در موسیقی است که درحقیقت، ترکیبی از دستگاه نوا و گوشه‌هایی از دستگاه سه‌گاه، شور و آواز بیات‌ترک است.

گوشه‌هایی نیز وجود دارند که از حیث فواصل مانند هم هستند. در آواز[های] افشاری و بیات‌ترک، گوشه‌ی جامه‌دران از جمله گوشه‌های مشترک است. تا جایی‌که اگر، صرفاً مخاطب درحال شنیدن گوشه‌ی جامه‌‌دران باشد، تا زمان شنیدن گوشه‌ی بعدی، جامه‌دران در یک موقعیت کاملاً بی‌نشان قرار دارد‌. اما، اگر به‌طور مثال گوشه‌ی بعدی عراق یا قرائی باشد، جامه‌دران، نسبت به‌گوشه‌ی عراق یا قرائی، حالتی نشاندار می‌یابد. درنهایت هرکدام از گوشه‌های فوق نسبت به‌دستگاه یا آواز موردنظر، حالتی نشاندار می‌یابند.

زیرا معمول این است که در آواز بیات‌ترک پس از گوشه‌ی جامه‌دران، گوشه‌هایی مثل دوگاه، شهابی یا قطار نواخته یا خوانده شوند. البته تا زمانی‌که نوازنده یا خواننده، به‌دستگاه یا آواز اصلی فرود نیامده، هنوز نمی‌توان حُکمِ قطعی را درباره‌ی بی‌نشانی یا نشانداری گوشه‌ها صادر کرد. اما، به‌نظر می‌رسد که براساسِ اصول و قواعد اجرا، می‌توان در حین شنیدن ملودی، این وضعیت را روشن ساخت» (همان: ۱۰۳- ۱۰۲).

۳.۲. تداعی معانی، طرح‌واره‌های ذهنی و یادکردهای فرهنگی
یک سئوال قدیمی، سال‌ها است که در بین اصحاب اندیشه مطرح است که آیا می‌توان به‌راهکاری دست یافت تا مخاطبان یک اثر موسیقی با به‌کارگیری آن راهکار، به‌دریافت معنای ثابت و مشخصی از آن اثر هنری دست یابند و یا این‌که، درک و فهم هر مخاطبی مختص خودِ اوست و با دیگری تفاوت دارد؟! پاسخ به‌این سئوال، درک و دریافت معنایی و به‌عبارتی، مبحث معناشناسی موسیقی را در برمی‌گیرد.

«از آنجا که موسیقی یا به‌عبارتی، موسیقی دستگاهی ایران با اشعار کلاسیک یا سنتی ارتباط دارد، اغلب ممکن است بحث دلالت یا معنی‌شناختی در گستره‌ی موسیقی ایران به‌شعر و معنای شعر معطوف گردد و موسیقی، تصویرسازی‌های روایی را بازنمایی کند. در موسیقی آوازی، البته این نکته خودنمایی بیشتری دارد، بدین طریق‌که مخاطب با شنیدن آواز، توجه و تمرکزش بیشتر به‌سمت کلام یا شعر سوق می‌یابد و آواها در مرحله‌ی بعدی قرار می‌گیرد. ما معتقدیم که در بررسی مفهوم دلالت، این دیگر آواها و نغمات هستند که از اهمیت بیشتری برخوردارند.