آواز ِ«امیری» و مقایسه‌ی آن در شرق و غرب مازندران (۱)

چکیده

در این پژوهش مسئله‌ی اصلی ما مقایسه‌ی آواز امیری در شرق و غرب مازندران است. سوال اصلی‌ای که سعی در پاسخ دادن به آن داشته‌ایم، این است که امیری‌های شرق و غرب مازندران چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با هم دارند. سوالات فرعی ما عبارتند از اینکه آواز امیری چیست و از چه مولفه‌هایی تشکیل شده است. برای دست‌یابی به پاسخ، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و آثار صوتی‌ای که پیشتر ضبط شده‌اند، به تجزیه وتحلیل ساختارها و مقایسه چند نمونه از این آثار پرداخته‌ایم، به این ترتیب که، آواز امیری را تعریف و به تاریخچه‌ی آن اشاره کردیم. اشعار امیر پازواری که در این آواز اجرا می‌شود را به لحاظ عروضی یا هجایی بودن مورد تحلیل قرار دادیم. تاثیر لهجه و گویش، نحوه‌ی اجرای خوانندگان و زیباشناسی آواز هر قطب مازندران را مورد بررسی قرار دادیم و سپس برای مطالعه‌ی گستره صوتی، نحوه‌ی اجرا، و ساختار مدال این موسیقی، به جز بسترهای صوتی موجود در منابع، با آوانگاری سه آواز امیری از شرق و غرب مازندران، و شرق گیلان به شناخت بهتری از این آوازها دست یافتیم. نتیجه‌ای که حاصل شد، پی بردن بوجود تفاوت در آوازهای امیری شرق و غرب مازندران، و گرایش فرهنگ موسیقایی هر قطب مازندران به همسایگان خویش است.

 روش تحقیق: این پژوهش بر اساس منابع کتابخانه‌ای، آثار صوتی مرتبط با موضوع پژوهش، آنالیز و تجزیه تحلیل داده‌های صوتی انجام شده است.

کلمات کلیدی: موسیقی طبرستان، موسیقی مازندران، آواز امیری، امیر پازواری، اشعار هجایی.

مقدمه

«سرزمین طبرستان از دشت و کوه و ساحل دریا تشکیل شده است که از ناحیه‌ی دیلمان تا تمیشه وسعت داشت» (پرگاری ۱۳۷۵، ۱). «دیلمان در شمال طالقان و امروزه از مناطق استان گیلان محسوب می‌شود. تمیشه یا تمیشه بانصران که در منابع عربی به آن طمیس و طمیسه نیز گفته‌اند از شهرهای باستانی و مهم در خطه طبرستان و در مرز طبرستان و گرگان بوده است.» (قائمی۱۳۸۸، ۱). طبرستان از شمال غرب خراسان تا شمال شرق آذربایجان امتداد داشت. استان مازندران امروزی، به علت تقسیمات کشوری وسعتی کمتر از طبرستان دارد، اما به دلیل مراودات فرهنگی با استان‌های مناطق شرق، جنوب و غرب، که استان‌های گلستان، سمنان، تهران، البرز، قزوین و گیلان می‌باشند، و همچنین مهاجرت برخی اقوام به مازندران، دارای طیف وسیعی از خرده فرهنگ‌ها می‌باشد. مسئله‌ی ما، بررسی تاثیر وسعت مازندران و برخوردهای فرهنگی، در آواز امیری مازندران است.

آواز امیری، که «زمان‌های قدیم، تبری یا طوری نامیده می‌شده است» (نوری ۱۳۹۱، ۷)، بر روی اشعار شاعر بلند آوازه‌ی مازندران، امیر پازواری خوانده می‌شود. «این نوع ادبی گونه‌ای است که همراه نغمه‌ای خاص خوانده می‌شود، در واقع این اصطلاح جایگزین اصطلاح تبری شده، یا بهتر بگوییم معادل این اصطلاح قرار گرفته، که از بسیاری قبل به این نوع ادبی و نه فقط نغمه‌ی آواز اطلاق می‌شده است.» (فاطمی ۱۳۸۱، ۳۶). آواز امیری، دارای ملودی خاص و با وزن آزاد خوانده می‌شود. غیر ضربی بودن این موسیقی امکان اجرای آن را در انواع مراسم ممکن ساخته است، از جشن و تعزیه گرفته تا لالایی و زمزمه‌های مردم طبرستان در حین انجام کار یا در هنگام اندوه. امیری، موسیقی محافل عارفانه‌ی بزرگان محلی است.

«امیر پازواری عارف و شاعر قرن هشت و نه است که با نهضت‌های شیعی همراه شد و به همراه اسرای مرعشی به خوارزم و چین و هند تبعید شد و در آنجا فرصت را غنیمت شمرد و به سیر و حصول حکمت و عرفان پرداخته است.» (مدنی ۱۳۸۹، ۲۵). درباره‌ی امیر پازواری داستان‌های افسانه‌گون بسیاری در میان مردم مازندران و گیلان وجود دارد، اما سند دقیقی در مورد زندگی وی در دست نیست.

«دانسته می‌شود که مولد وی، پازوار از توابع بابل و جزء قصبه یا بخش امیرکلا واقع در راه بابل به بابلسر بوده و به علت احاطه به دانش عصر خود به لقب شیخ العجم شهرت داشته است، در اشعار به جای مانده از شیخ العجم محمد پازواری ملقب به امیر چنین برمی‌آید که وی در اواخر دوران صفوی می‌زیسته است.» (پهلوان ۱۳۸۸، ۷۴).