شجریان؛ پدیده ای فراتر از موسیقی (۱)

جایگاه منحصر به فرد

این که صدا و آواز خواننده ای به طور مشخص آواز یک خواننده بخشی از فرهنگ و قسمتی از آیین مذهبی مردم یک کشور باشد و این اتفاق با گذشت چند نسل ادامه داشته باشد پدیده ای است فراتر از موسیقی. استاد محمدرضا شجریان در کنار سابقه و توانایی ها، استعداد و آثار موسیقی اش در ایران و در میان پارسی زبانان خارج از ایران جایگاه ویژه ای دارد که بوجود آمدن این جایگاه او و موسیقی اش را فراتر از صرفا خواننده و موسیقی دان برده است. جدای از این حقیقت کاملا بی اغراق که او مشهورترین موسیقی دان تاریخ معاصر مادر میان مردم است، پیوند آیین مذهبی روزه و آواز او پدیده ای است کاملا یگانه و استثنایی که در تاریخ معاصر موسیقی جهان بی همتا است.

در مورد شهرت او همین بس که تمام ایرانیان او را می شناسند. ممکن است نسل های مختلف ایرانیان بسیاری از چهره های هنری و فرهنگی نسل های دیگر را نشناسند و این امری است طبیعی. پرفروش ترین و مشهورترین چهره های موسیقی پاپ حال حاضر را ممکن است تنها جوانان بشناسند و افراد میان سال و مسن بنا به سلیقه و اقتضای سن و سال معروف ترین خواننده های پاپی که در این مقطع زمانی فعالیت می کنند را نشاسند. در عین حال همین خوانندگان پاپ سرشناس در این مقطع زمانی ۵ سال دیگر ممکن است برای جوانان و نوجوانان آینده گم نام باشند و این بخش از خاصیت موسیقی پاپ در جهان است. اما چه کسی است که نام شجریان به گوشش نخورده باشد و نداند که او استاد آواز موسیقی ایرانی است؟ چرا که شهرت و دامنه شاخت مردم از او مشمول سن و سال و نسل و مد و رویه های روز نمی شود.

ممکن است گفته شود که آثار زیادی هستند که بخشی از فرهنگ مردم در کشورهای مختلف شده. بله این حرف درست است. نمونه های آن هم زیاد است. “Ave Maria” اثر شوبرت، “Amazing Grace”، سمفونی ۹ بتهوون و ویکتور خارا. اما تفاوت نمونه های مذکور و نمونه های دیگر با ربنای شجریان در این است که در نمونه ایرانی، یک «ضبط» مشخص از یک «اثر» مشخص از «خواننده» ای مشخص، بخشی از «فرهنگ» مذهبی و آئینی مردم ایران شده. اما در نمونه های خارجی، نمی توان به یک اجرای مشخص یا یک ضبط مشخص اشاره کرد چرا که مثلا “Amazing Grace” قطعه ای است که در مراسم خاص به صورت گروهی یا توسط یک خواننده یا با پخش صدای ضبط شده، استفاده می شود.

اگر ویکتور خارا سمبل یک انقلاب و اثرش آواز انقلابیان دیگر در کشورهای دیگر جهان است، ربنای شجریان بخشی از زندگی و فرهنگ مردم ما است و یا مثلا وقتی در استادیوم های متعددی در سرتاسر جهان آهنگ “We Will Rock You” و “We Are The Champions” را پخش می کنند.

با این که این دو اثر مشخص از خواننده مشخصی است اما بدون این آهنگ ها مردم احساس نمی کنند بخشی از لذت حضور و تماشای بازی در استادیوم ناقص است. برعکس در مورد ربنای شجریان و غدغن شدن پخش آن از صدا و سیما باعث شد تا مردم ایران بخشی از لذت افطار را کمتر احساس کنند و برخلاف تصمیم عدم پخش این اثر، ربنا را خود مردم به صورت شخصی برای خود پخش کردند و طالب پخش آن از رسانه ممنوع کننده شدند. چنین اتفاقی در کجای جهان و در مورد کدام اثر موسیقی رخ داده است؟