موسیقی عامیانه در ایران؛ پیش پرده‌ها (۱)

موسیقی عامیانه ایران که رد پای مستندش را تا دوره ناصری نیز می‌توان پی گرفت، در جریان تحول و گسترش خود، به حوزه‌های مختلف هنری راه پیدا کرده است. از جمله به حوزه تئاتر و نمایش، حوزه‌ای که به رشد و پروش آن کمک رسانیده و در برابر از جذابیت‌های آن سود برده است.

موسیقی عامیانه علاوه بر آن که با بسیاری از متن‌های نمایشی در آمیخته، به طور جداگانه نیز در قالب «پیش پرده خوانی» خود را در صحنه جلوه‌گر ساخته است.

اگر چه برخی از پژوهشگران، پیش پرده را که برگردان «اوان سن» فرانسه است، اقتباسی از «انترلود»های صحنه‌ای در اروپا می‌دانند، ولی پذیرش عام آن از سوی مردم، نشان می‌دهد که این فرم تک گویی موزیکال که گاه نیز به صورت دیالوگ در می‌آمد، در خود ایران نیز بی‌سابقه نبوده است.

از آن گذشته میان انترلودهای اروپایی و پیش پرده‌های ایرانی تفاوت‌هایی وجود دارد. مهم‌تر از همه آن که انترلود، در ارتباط محتوایی با متن نمایش قرار دارد، حال آن که محتوای پیش پرده، الزاما ارتباطی با آن چه بعد نمایش داده می‌شود، ندارد.

به هر حال پیشینیه مستند پیش پرده خوانی را نیز می‌توان تا دوره ناصرالدین شاه به عقب بازگردانید. و نمایش معروف به «بقال بازی» آن روزگار را به عنوان نخستین نمونه پیش پرده خوانی تلقی کرد ولی فراگیر شدن این فرم نمایشی را باید از سال‌های ۲۰ به بعد پی گرفت. نکته‌های انتقادی که در لابلای متن پیش پرده‌ها می‌آمد، در دوره‌های سکوت و سانسور، مردم را بیشتر به آن‌ها علاقمند می‌ساخت و در نتیجه بازار تئاتر بدون پیش پرده کساد می‌شد.

در بعضی از متن‌های معدود درباره تاریخچه پیش پرده خوانی به صورت جدید، نخستین جایگاه عرضه آن را «جامعه باربد» دانسته‌اند و نخستین پیش پرده خوان را «عباس حکمت شعار». ولی بعضی دیگر از آگاهان از جمله «محمد عاصمی»، مدیر فصلنامه کاوه و از اعضای گروه تئاتر نوشین، از «تئاتر فرهنگ» یاد می‌کنند که «اصغر تفکری» آن را می‌گردانید. به گفته او پیش پرده به زودی از آن جا به تئاترهای دیگر آن زمانی تهران راه پیدا کرده است.

عزت‌الله انتظامی رساله کوچکی درباره پیش پرده خوانی در ایران فراهم آورده است. «مرتضی احمدی»، پیش پرده خوان مشهور قدیمی که مجموعه ترانه‌های عامیانه شهری را نیز در کتابی گرد آورده است، پیش پرده‌ها را فرزندان خلف قطعات فکاهی «جواد بدیع زاده» می‌داند و برخاسته از نیاز تئاتر به پر کردن فواصل میان پرده‌ها برای تعویض دکور. به گفته احمدی کار پیش پرده خوان‌ها هیچ تفاوت اساسی با هنرپیشگان نداشته است. حرکت و بیان خوب و لباس و گریم مخصوص به خود داشته‌اند. البته آن‌ها خود را با ارکستر تئاتر هماهنگ نگاه می‌داشتند.

از بدیع زاده که بگذریم، در همه منابع موجود از «پرویز خطیبی» به عنوان نخستین رواج دهنده ترانه‌های پیش پرده‌ای یاد می‌کنند. او با توجه به استقبال مردم از نکته‌های انتقادی که در پیش پرده‌ها مطرح می‌شد، دامنه انتقادات را هر چه بیشتر گسترده و گاه حتی به زمینه‌های سیاسی تسری داده است.