علیرضا میرعلی نقی
برخی از تصنیف خوانان و ضربی خوانانِ مشهور اواخر دوره قاجار تا اواسط دوره پهلوی عبارت بودند از: آقاجان اول و دوم، محمدصادق خان (سرورالملک)، حبیب اللّه سماع حضور، آقاجان ضرب گیر (عین الدوله ای)، تقی خان نسقچی باشی، باقرخان لبو، بالاخان (نی داوود)، عبداللّه دوامی، حسین خان اسماعیل زاده، رضا روانبخش، مهدی غیاثی، حسین تهرانی و ملوک ضرابی کاشانی.
از تصنیف‌های دوره قاجار، نمونه هایی باقی مانده که مشتمل است بر مضامین اقتصادی اجتماعی، مضامین تغزلی و گاه مضامین خلاف ادب و نزاکت (بنا بر رسم آن روزگار در بعضی مواضع). این تصنیف‌ها، در دوره اولِ ضبط صدا در ایران (سال‌های قبل از جنگ جهانی اول)، بر روی صفحات ضبط شده است (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به سپنتا، ص ۱۳۶-۱۶۶).
سه تصنیف ساز بزرگِ دوره معاصر، علی اکبر شیدا، عارف قزوینی و محمدعلی امیرجاهد (متوفی ۱۳۵۶ ش) بودند. تصانیف شیدا بیشتر دارای مضامین عارفانه و عاشقانه، و تصانیف عارف قزوینی مستقیماً در باره انقلاب مشروطه است. اولین بار عارف قزوینی تصنیف با مضامین ملی سرود. تصانیف امیرجاهد بیشتر دارای مضامین اخلاقی و وطن پرستانه و دعوت به نوسازی فردی و اجتماعی است.
از اوایل دهه ۱۳۲۰ ش، ترانه سرایی بتدریج رونق گرفت و یکی از مشاغل سازمان‌های اداری موسیقی در پایتخت شد و از آن به بعد، به جای تصنیف سازی، ساختن آهنگ و سرودن شعر دو کار جداگانه شد؛ آهنگ تصنیف را «نواساز» و شعر آن را «ترانه سرا» می ساخت و واژه ترانه سرا از همان سال‌ها رواج یافت و شناخته شد.
ترانه سرایان مطرح و حرفه ای نظیر رحیم معینی کرمانشاهی (متولد ۱۳۰۰ ش)، اسماعیل نواب صفا (متولد ۱۳۰۳ ش)، پرویز خطیبی (متولد ۱۳۰۴ ش)، بیژن ترقی (متولد ۱۳۰۹ ش) و تورج نگهبان (متولد ۱۳۱۱ ش)، رهی معیری (متوفی ۱۳۴۷ ش)، از سردمداران اصلی جریان ترانه سازی در سال‌های ۱۳۲۵-۱۳۵۵ ش بودند و بعد از انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ ش) نیز به طور مقطعی و پراکنده به ترانه سرایی ادامه دادند.
در کنار اینان، تعدادی از شاعران که به طور مقطعی یا دائم با سازمان اداری موسیقیِ رادیو تهران همکاری می کردند گاه ترانه هایی می ساختند، از جمله سیدعلی مرجوع کنید بهید ثابتی، سیدمحمود فرخ خراسانی، عبداللّه الفت، مهرداد اَوستا، حسین پژمانِ بختیاری و نظام وفا.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل نظرگاه‌‌های منفی متدینان نسبت به سوابق ترانه خوانی و حتی نام ترانه، به تصنیف‌ها و ترانه هایی که در ستایش از انقلاب و رزمندگان جنگ عراق با ایران ساخته شد عنوان «سرود» دادند. در این دوره بتدریج موسیقی گذاشتن بر اشعار سعدی و مولوی و حافظ رواج یافت و تصنیف سرایی و ترانه سازی تقریباً کنار گذاشته شد؛ اما در سال‌های اخیر با فعالیت مجدد شعرای ترانه سرای قدیم و جدید، نظیر علی معلم دامغانی، حمید سبزواری، سپیده کاشانی، هوشنگ ابتهاج (سایه)، جواد آذر، محمود شاهرخی و بامداد جویباری، این کار همچنان رواج دارد.
۱ نظر