حسینعلی ملاح
پیش از زریاب، فارابی نیز به سیم پنجمی قائل بود، ولی ظاهراً وی تنها در تحلیل‌های نظریش در باره موسیقی آن را ملحوظ داشته است؛ چنانکه یک قرن پیش از او، کندی نیز در بررسیهای نظری در باره صدا، عود را با پنج سیم در نظر می گرفت (فارمر، ص ۲۸۸). با وجود رواج «عود کامل» در مغرب اسلامی، به «عود قدیمِ» چهار سیمه در کشورهای اسلامی همچنان توجه می شد (همان، ص ۳۸۱). اخیراً رشته دیگری نیز بر تارهای عود افزوده شده که تک بسته می شود. تارهای یازده گانه عود به این صورت کوک می شود: سل، دو، فا، لا، ر، سُل.
امروزه در ایران کلمات عود و بربط به جای هم به کار می روند (نریمان، نوار، ش ۱۷۰۴/ ۴ ج). اساساً به دلیل آنکه در انواع مختلف سازهای خانواده عود، شمار سیم ها، شیوه بستن آنها به ساز، جنس و اندازه آنها و نحوه نواختن ساز به تناسب کشورها و حتی شهرها تفاوتهایی وجود دارد، همچنین به دلیل تغییرات پدید آمده در بربط در گذر زمان و کاستی‌های دانش کونی ما درباره آن، وصف شکل و چگونگی این ساز دشوار می نماید.
با اینهمه آنچه در الموسیقی الکبیر فارابی در باره معرّفی اجزای عود آمده، با وصف عود یا بربط کنونی تفاوت چندانی ندارد، جز اینکه عود امروزه فاقد دستان (پرده) است (منصوری، ص ۱۵؛ جنکینز و اولسن، ص ۵۲). برخی از محققّان با استفاده از الموسیقی الکبیر فارابی (ص ۴۹۸) مهمترین اجزای عود را بدین شرح نوشته اند:
۱- ملاوی (گوشیهای ساز)؛
۲- بیت الملاوی (جایگاه گوشی های ساز)؛
۳- اَنْف (خرک فوقانی ساز که تارها از روی آن می گذرند و به گوشی ها بسته می شوند، شیطانک)؛
۴- عُنُق (دسته که قسمت انتهایی آن به پشت خم می شود)؛
۵- صُندوق (محفظه صوتی یا کاسه طنینی ساز)؛
۶- اوتار (رشته ها یا تارهای ساز)؛
۷- سَطح (پوشش چوبی روی کاسه صوتی)؛
۸- شمسیّه (بخش مشبّکِ روی پوشش کاسه صوتی)؛
۹- رَقْمه (پوسته اندکی که روی پوشش کاسه صوتی نزدیک خرکِساز چسبانده می شود تا مضراب بربط به پوشش صدمه نزند)؛
۱۰- مُشط (خرک و سیم گیر تحتانی ساز). مضراب بربط ابتدا از چوب بود تا اینکه زریاب به جای آن مضرابی از ناخن عقاب ساخت و آن را رواج داد (مقری، ج ۳، ص ۱۲۶)؛
پرمرغ و طاووس نیز در تهیه مضراب به کار می رفته است (جنکینز و اولسن، ص ۵۳؛ منصوری، ص ۱۵). اما امروزه مضراب بربط را بیشتر از طلق می سازند.
۱ نظر