بربط یا عود (۳)

فارمر به کارگیری و ترویج عود صفحه چوبی را به جای مزهر صفحه پوستی، به نصربن حارث (قرن اول) منتسب کرده (ص ۴۷) و از رواج عود در دوران بت پرستی در عربستان خبر داده است (ص ۴۹). این روایت که ابن مِسجَح در اوایل سده ششم میلادی برای آموزش آواز و نواختن عود به دربار ایران فرستاده شد و پس از بازگشت، عود را بر گرته بربط ایرانی اختراع کرد (سامی، ص ۲۴؛ حسنی، ص ۳۱) می تواند مؤیّد نظر فارمر باشد.

بعضی نیز بربط را بَربود تلفظ کرده و گفته اند که عود d ¦ u جزء پایانی این کلمه است ( ایرانیکا، همانجا)؛ چنانکه برخی دیگر نیز عقیده دارند که در نواحی خراسان بربط به نام رود نیز شناخته بوده (رجوع کنید به فردوسی، ج ۹، ص ۲۲۷، ۲۷۸، ۲۸۰؛ منوچهری، ص ۱۹۵؛ دولتشاه سمرقندی، ص ۳۶؛ ملاح، ۱۳۴۴ ش، ص ۳۳؛ فروغ، ۱۳۵۶ ش، ص ۵۸) و با همین نام به عربستان رفته و به شکل «اَلْعُود» معرّب شده است و آنگاه اعراب آن را به اندلس (اسپانیا) برده اند و در آنجا لود نام گرفته است؛ چنانکه در فرانسه به لوت و در انگلستان لیوت مشهور شده است (ملاح، همانجا؛ فروغ، ۱۳۳۵ ش، ش ۴، ص ۷۰). به نظر می رسد که اعراب واژه بربط را پیش از خود بربط دستخوش تغییر و فراموشی کرده باشند و جز بندرت آن را ذکر نکرده (مثلاً ابن قتیبه، ص ۱۵۵) و به جای آن واژه عود را به کار گرفته اند؛ امّا در ایران نام بربط در کنار عود پیوسته به کار می رفته است.

کسانی چون ابن سینا (ص ۱۴۳-۱۴۴) و خوارزمی (همانجا) که در فنّ موسیقی سخن گفته و بربط را مترادف عود دانسته اند، بیشتر واژه عود را به کار برده اند تا بربط؛ خواه بدین دلیل که آثارشان را به عربی می نوشته اند و اعراب با نام عود آشناتر بوده اند و خواه به دلیل تحولات ایجاد شده در بربط، نام عود را مناسب تر می دیده اند. اما شاعران پارسی گو، بیشتر واژه بربط را به کار می برده اند (رجوع کنید به دهخدا، ذیل «بربط»). احتمالاً در مناطقی که این شاعران می زیسته اند، هنوز بربط کمابیش با همان شکل اصلی و قدیمی باقی مانده بوده و به همان نام کهن خوانده می شده است.

گو اینکه با وجود شباهت های کلّی، تفاوت هایی نیز میان بربط قدیم و جانشین آن، عود، وجود داشته است، از جمله: دسته و کاسه بربط از چوب یک تکّه ساخته شده، اما دسته و کاسه عود از دو قطعه جداگانه است؛ دسته بربط به تدریج از جای گوشی ها کلفت تر شده تا به کاسه منتهی گردیده، اما اندازه دسته عود از ابتدا تا انتها یکسان بوده است؛ افزون بر اینها دسته بربط، برخلاف عود، مجّوف برده است (فروغ، ۱۳۳۵ ش، ش ۵، ص ۸۲ـ۸۳). در باره شمار تارهای بربط اوّلیّه نیز جز پاره ای حدس ها چیزی در دست نیست. بربط در آغاز دارای سه رشته به نامهای زیر، میانی و بم بوده است (ملاّح، ۱۳۶۳ ش، ص ۹۴). برخی نویسندگان رشته دیگری نیز به نام مَثْلَث برای آن قائل شده اند (فروغ، ۱۳۳۵ ش، ش ۵، ص ۸۴؛ سامی، ص ۲۴).