خسرو جعفرزاده
در مورد دوم – مقوله گفتمان – با وجود قسمت هایی که مطالب مورد نظر دقیق و کامل شرح داده شده اند؛ مانند تعریف جامع و کامل از «ردیف» اما در دیگر موارد، می بینیم که گفتمان عامیانه هم حضور دارد. واژه های فرنگیِ «مُد»، «مدال» و «رپرتوار» هم همچنان که واژه های «دانگ»، «مایه» و «مقام» در وجه عامیانه شان مورد استفاده هستند. برای تعریف مقام آمده است که:
«واژه «مقام» را برای معادل «مُد» و «مقامی» برای «مدال» برگزیده ام» (چ ۲ص۱۴۵)
این گفته غریبی است. «مقام» فقط یک واژه نیست که بتوان آن را معادل یک مفهوم فرنگی متعلق به قرون وسطی برگزید. «مقام» مفهومی است که بار تاریخی و فرهنگی در حیطه موسیقی شرقی دارد. اگر چیزی یا مفهومی مانند «مقام» در موسیقی ایرانی موجود است، که باید آن را تعریف کنیم، و برگماریم، دیگر احتیاجی به «مُد» و «مدال» نداریم. از این گفته چنین برمی آید که در موسیقی ایرانی مفهوم «مُد» فرنگی مقدم بر مفهوم «مقام» در موسیقی ایرانی است که قابل قبول نیست.
آخرین مورد استفاده از «مُد» در موسیقی فرنگی، گام های کلیسا مسیحی در قرون وسطی بوده است؛ با ساختاری متفاوت از «مقام» در موسیقی شرقی و معاصر. تنها وجه مشترکشان این است که هر دو سیستم هایی هستند برای ساختن ملودی. بنا براین چه لزومی دارد که ما برای تئوری پردازی موسیقی ایرانی در قرن بیستم، از واژه ای متعلق به قرون وسطی کلیسا فرنگی استفاده کنیم.
سیستم صداها در موسیقی شرقی قبل از «مقام» با نام های «دایره»، «دور» ( و اسم جمعِ ادوار) و «شَد» شناسایی می شده است، که به بُعد «ذی الکل» یا فاصله اکتاو وابسته اند و از یک فاصله چهارم (ذی الاربع) و یک فاصله پنجم (ذی الخمس) ساخته می شدند.اما در تئوری پردازی او، نه فاصله اکتاو، و «مُد»، بلکه فاصله چهارم درست که «دانگ» نامیده شده است مِلاک شناسایی سیستم های صدا ها است؛ و در مورد انتخاب این فاصله «دانگ» آورده است که:
“در موسیقی ایرانی فاصله چهارم مهمترین فاصله است. و این کوچکترین فاصله غیر قابل تغییر و ثابت است.» (چ۲ص۱۲۷) و
«برای دانشمندان و موسیقیدانان اسلامی قرون وسطی مانند فارابی، صفی الدین ارموی و عبدالقادر مراغی «دانگ» که به عربی ذوالاربع و به یونانی تتراکورد نامیده می شد، مهمترین شاخص «مدال» بوده است.» (چ۲ص ۱۲۷)
این گزارش دقیق و درست نیست. چراکه «دانگ» واژه فارسی برای تتراکورد نیست. «دانگ» یک واژه عامیانه به معنی یک قسمت از شش قسمت است. در گفتمان عامیانه ی موسیقی، خواننده های توانا را صاحب «شش دانگ صدا»، وآنهایی که صدایشان چندان وسعتی ندارد، صاحب «دو دانگ صدا»، می نامند، که در هر دو مورد فاصله دقیق موسیقایی قابل شناسایی نیست. فاصله صدای «دو» بعد از ۶ «دانگ» به صدای «فا دیز» در اکتاو سوم می رسد. این فاصله درهیچ گونه موسیقی شناسی نقشی ندارد.
«مهمترین شاخص مدال» بودنِ فاصله چهارم و «مهمترین فاصله” بودن آن در موسیقی ایرانی، هم مورد تردید است. فاصله های پنجم (با نسبت ۲ به ۳) و هشتم (با نسبت ۱ به ۲)، از دیدگاه صدا شناسی و در هر نوع موسیقی مهم تر از فاصله چهارم (با نسبت ۳ به ۴) هستند.
۱ نظر