بیست سال تحول موسیقی در ایران

درآمد: پس از انتشار دو مقاله با عنوان حضور موسیقی سمفونیک در انقلاب ۱۹۷۹، با توجه به استقبال دوستان و نیز فقدان مراجع مقبول آکادمیک و قابل استناد، بر آن شدم تا این موضوع را بیشتر مورد توجه قرار داده و به صورت مجموعه مقالات مستقلی از سایر نویسندگان و صاحب نظران منتشر نمایم. از این رو، هنرمند گرامی، جناب آقای دکتر کامبیز روشن روان که خود آثار موسیقایی بسیاری را در دوره مورد بحث آفریده و پژوهش های بسیاری را پیرامون مسأله ی رشد و گسترش موسیقی در ایران به انجام رسانده است، دعوت ما را اجابت نموده و مقاله ی حاضر را به زبان انگلیسی و با عنوان (Twenty Years of Developments in Persian Music) که برای نخستین بار در کنفرانس IEEE ارائه گردید، برای ترجمه در اختیار راقم این سطور قرار دادند. با تشکر از ایشان، مقاله ی حاضر را در چندین بخش تقدیم خواهم نمود. (کیوان یحیی)

پیش از وقوع انقلاب ۱۹۷۹، موسیقی در جامعه ی ایران از شکوه و جلال وی‍ژه ای در گستره ای وسیع شامل موسیقی کلاسیک، موسیقی ایرانی، موسیقی پاپ، موسیقی کودکان، موسیقی جهانی و موسیقی فولکلور و… برخوردار بود و تمام این گرایشات موسیقایی نیز با کیفیت مقبول و پسندیده ای ارائه می گردید. مخاطبان، به آسانی می توانستند موسیقی دلخواه خود را از برنامه ها و ضبط های رادیویی پیگیری نموده و یا از عرضه کنندگان پرشمار موسیقی و فروشگاه ها تهیه نمایند.

همچنین، اجراهای موسیقی توسط آنسامبل ها و گروه های کوچک و بزرگ از کشورهای اروپایی و ایالات متحده از رویدادهای معمول آن زمان به شمار می رفت.

در فستیوال های داخلی موسیقی، از جمله در جشن هنر شیراز، فستیوال توس و فستیوال فرهنگ و هنر، ارکسترهای مجلسی مانند ارکستر مجلسی رادیو و تلویزیون، ارکستر گلها، ارکستر فارابی، ارکستر صبا و… [و ارکسترهای سمفونیک] ارکستر سمفونیک تهران، ارکستر اپرای تهران، ارکستر ژونس موزیکال (که بیشتر آن ها از چهره های جهانی موسیقی در ساختار خود بهره مند بودند)، اجراهای متعددی را ترتیب می دادند.

طرفداران موسیقی پاپ، پیش از انقلاب می توانستند در کنسرت های متعددی حضور داشته باشند و آنسامبل ها و گروه های ایرانی نیز از آزادی قابل توجهی برای اجراهای موسیقایی در حضور مخاطبان خود بر خوردار بودند. شمار بسیاری از برنامه های رادیو که در مورد موسیقی تهیه می شدند و با طیف متنوعی از برنامه های آموزشی و روشنگرانه نیز همراه بودند، رضایت خاطر شنوندگان خود را در آن زمان فراهم می آوردند.

از این رو، می توان چنین اظهار داشت که ایران پیش از انقلاب، مرکز بزرگی برای حضور موسیقی کلاسیک و اجراهای موسیقی مدرن جهانی بود و موزیسین های ایرانی از اقبال تماس و آشنایی نزدیک با آخرین دستاوردها و پیشرفت های صنعت موسیقی برخوردار بودند.

پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، تسرّی جریان ایدئولوژی اسلامی را در تمام زمینه های موجود، برانگیخت. همچنین مشابه سایر انقلاب ها یا گذار های عظیم سیاسی، سال های آغازین انقلاب اسلامی در ایران نیز گواهی است بر بی سازمانی (disorganization) و آشفتگی موجود در نهاد های دولتی. نابسامانی ها سیاسی روزهای ابتدایی انقلاب، برای مدتی کوتاه، از دستاوردها و پیشرفت های صنعت موسیقی جلوگیری نمود. در دوره آغازین انقلاب، بسیاری از موزیسین ها و هنرمندان ایرانی به سبب شایع شدن احساس ناتوانی در باب انجام فعالیت های هنری، کشور خود را به مقصد سایر کشورهای خارجی ترک گفتند. دست اندرکاران موسیقی پاپ نیز به سبب وجود پاره ای از حساسیت ها، به سرعت فرار را بر قرار ترجیح دادند.

این مسأله اساساٌ به این واقیت باز می گشت که بسیاری از سران روحانی و انقلابیون، موسیقی را به منزله ی نماد رژیم سلطنتی ساقط شده پیشین، می پنداشتند و از این رو در پی جداسازی موسیقی از فرهنگ جامعه بودند.

بشنوید سرود “قسم” را به آهنگسازی محمد شمس، صدای رشید وطندوست با اجرای ارکستر سمفونیک و کر تهران

همزمان با سکوت و رکود موسیقی پاپ، سایر ژانر های موسیقایی نیز به معضل توقف هرچند موقتی در عرصه ی تولید، گرفتار آمدند. به تدریج، همراه با تثبیت موقیت سیاسی کشور و انتصاب های مناصب و مقامات دولتی درون نهادها و ارگان ها و نیز تولید برنامه های صدا و سیما، بخش های کوچکی از موسیقی کلاسیک، غالباً در لابلای برنامه ها تولیدی به روی آنتن می رفت. در کنار این پخش های محدود، سرودهای انقلابی (revolutionary anthem) نیز مورد تولید قرار می گرفت. در این میان، مسأله پخش و تولید موسیقی در جامعه ی ایران نیز سیری صعودی هر چند آرام و تدریجی به خود گرفت.

تجاوز و هجوم عراق به خاک ایران و آغاز جنگ هشت ساله، تولیدات سرودهای انقلابی و حماسی۱ را به گونه فزاینده ای افزایش داد و در کوتاه زمانی تأثیر خود را بر سایر گونه های موجود موسیقی شامل تولیدات و اجراهای موسیقی سمفونیک، موسیقی فولکلور و حتی موسیقی کودک، به جای نهاد.

تأثیر موسیقی جنگ بر کلیه بخش ها و انجمن های موسیقی در آن سال ها کاملاً احساس می شد. موسیقی جنگ، در مدارس، دانشگاه ها و در برنامه های صدا و سیما (شامل برنامه های کودک)، تولید و پخش می شد و این تأثیر را در موسیقی مذهبی که در آن دوران ارئه می گردید نیز می توان مشاهده نمود.

‎پی‌نوشت
۱.موسیقی حماسی، گونه ی نوینی در موسیقی ایرانی بود که از اشعار و نغمه های حماسی و انقلابی بهره می گرفت.