مریم غفاری
چکیده:
ساز عود یا بربت تغییر شکل یافته و تکامل یافته ساز لیر است. اعتبار جهانی و اهمیت موسیقایی این ساز سبب شده است بسیار از کشورها که تاریخشان با این ساز مرتبط است به نوعی تبار آن را به زاد بوم خود برسانند. تاریخ پیدایش و استفاده از عود آنطور که آثار باستانی نشان می دهد به دوره بعد از سقوط بابل می رسد و از آن به بعد در سرزمین های دیگراستفاده از این ساز رواج یافته است.
گمان می رود که تاریخ نواختن گیتار از دوران باستان در منطقه خاور نزدیک آغاز شده باشد. باستان شناسان در این منطقه سازها و تصاویری از آن ها کشف کرده اند که نشانه هایی از قلمرو نسبتا” ناشناخته پیدایش این ساز محسوب می شود. در میان مصنوعاتی که از طریق حفاری های شهر بابل بدست آمده است لوحه هایی گلی دیده شده که در آن پیکره های انسانهایی را نشان می دهد که در حال نواختن سازهایی هستند که برخی از آن ها شباهت کلی به گیتار دارند.
بر اساس عقاید برخی از پژوهشگران ساز شرقی عود در خلال جنگ های اعراب به اسپانیا راه یافت و در آنجا به ساز “ویهولا” تغییر پیدا کرد که شباهت زیادی به گیتار داشت ولی مانند سیمهای عود کوک میشد و گیتار امروزی تکامل یافته ی این ساز است.
با توجه به نظریات ارائه شده، این مقاله قصد دارد سیر تکاملی و تاریخچه هر دو ساز را بصورت تطبیقی مطالعه و بررسی نماید.
مقدمه:
از آنجا که ساز عود و گیتار هر دو از خانواده سازهای زهی زخمه ای هستند، شباهت های ظاهری بین آنها نیز موجب شده است که منشاء پیدایش گیتار را ساز بربت یا عود بدانند. بر اساس مطالعات صورت گرفته برخی از پژوهشگران گیتار را فرم تغییر شکل یافته ساز عود می دانند و از طرفی خاستگاه آنرا مشرق زمین، بین النهرین و ایران می دانند.
این مقاله سعی دارد برای مطالعه دقیق تر، در مقدمه ابتدا به بررسی ساز عود و ساختار آن و همچنین ساز گیتار بپردازد و در ادامه پیدایش و روند تکامل این دو ساز را به صورت تطبیقی در طول تاریخ بررسی کند.
عود یا بربت:
عود دارای اسامی مختلفی است مانند: بربت، رود، لوت، کران و مِزهَر. این ساز یکی از آلات قدیمی است که در میان سازها جایگاه مهمی دارد. برخی عود یا بربت را معادل ساز “لیر” در یونان دانسته اند، عده ای هم عقیده دارند عود همان کران است که در سرزمین یهود بنام “کینور” مشهور بوده است. بربت معمولا به شکل گلابی است که از وسط دو نیم شده باشد و خود کلمه به زبان عربی به معنای پهلوی مرغابی است. کلمه عود نیز در زبان عربی به معنای چوب است، زیرا این ساز را از چوب بسیار ظریف می سازند. بربت از نظر تاریخی ساز بسیار مهمی است و در قدیم آن را هم با زخمه می نواختند. (شعبانی، بی تا، ۶۲)
بربت یا عود دارای شکم بسیار بزرگ و گلابی شکل است و دسته آن بسیار کوتاه است به طوری که قسمت اعظم طول سیم ها در امتداد شکم ساز قرار گرفته است. رویه شکم از جنس چوب است با پنجره های مشبک. عود فاقد دستان است و خرک آن کوتاه و تا اندازه ای کشیده است. عود دارای پنج جفت سیم یا ده سیم است. سیم های جفت به صورت همصدا کوک می شوند و هر یک از ده سیم گوشی مخصوص دارند. مضراب عود از پر مرغ یا پر طاووس است. جنس صدای آن کمی خفه، نرم و غم انگیز و نسبتا” قوی است. نقش این ساز بصورت تکنواز و همنواز می باشد. در بربت صدای نت ها به نسبت محل سیم ها و همچنین دستان ها بستگی دارد و دستان ها روی دسته ساز و زیر سیم ها بسته می شود که این دستان ها برای به وجود آمدن اصوات زیر یا بم به کار می رود.
روی صفحه عود تکه ای چوب باریک به موازات قاعده ساز و به طور عمود نصب می شود که سیم ها از روی آن می گذرد و به آن “حوامل اوتار” می گویند.
۱ نظر