گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

درباره مشکل «شیش هشت» و «میزان های لَنگ» در وزن شناسیِ موسیقی ایرانی (۴)


قسمت دوم

مشکل اصلی وزن شناسی در تئوری پردازی ها، عدم توجه و تفکیک بین دو مفهوم مهم «ضرب و تاکید» در وزن شناسی است. «ضرب» و «تاکید»، پدیده های وابسته به هم و اغلب در هم ادغام شده هستند؛ آنچنان که تفکیک آنها از هم مشکل است. مشکل دیگر این است که واژه ها تعریف هایِ دقیق و تدوین شده ندارند. واژه «ضرب» در نوشته های موجود به مراتب بیشتر از «تاکید» اما با مفهوم های متفاوت مورد استفاده است.

این مشکل را در نوشته یکی دیگر از استادان معاصر (فرهاد فخرالدینی) هم می بینیم که به شرح نوشته عبدالقادر مراغی، «در بیان طریقه ممارست در این فن (موسیقی) »، پرداخته است. در صفحه ۱۱۵ از مراغی نقل قول شده است که:

«… و نقرات دایره ایقاعی را که اهل عمل اصول خوانند به حرکات رکبه ظاهر گردانند»

و بعد توضیح داده است که:

«… یعنی ضرب های دور ریتمیک آن را که اهل عمل اصول گویند با حرکات زانو (رکبه) نشان دهند. (به اصطلاح امروز پا بزنند)»
به این معنی که «ضرب» در اینجا واژه جدیدی است برا ی مفهومِ «نقره»، و «حرکات رکبه» یعنی پازدن یا شمردن یا ضربه های مترنوم.
در حالیکه در صفحه ۲۳ همین کتاب، «ضرب» از «نقره» تفکیک شده و آمده است:

«…در موسیقی قدیم ایران در یک قطعه موسیقی، ضرب ها مساوی یا غیر مساوی بودند. در حالی که در موسیقی اروپایی (که به ما هم با همین متد تعلیم داده شده است) هر قطعه از ضرب های هم شکل با زمان های مساوی تشکیل می شود.»

بعد با نقل قولی از کتاب شرح ادوار مراغی چنین آورده است:

«…فارابی رحمه الله گفته است: ازمنه ای که بین النقرات واقع شوند متساوی باشند یا متفاضل (فزونی یک بر دیگری یا نامتساوی) اگر متساوی باشند آن را ایقاع مُوصّل (پیوسته متصل) خوانند و اگر متفاضل باشند، مفصّل» (ناپیوسته) و در ادامه آقای فخرالدینی چنین نتیجه گرفته اند:

«از ترکیب این اجزاء یا ضرب ها ادوار ایقاعی به وجود می آمد. مثلاً دور «ورشان» که عرب آن را ثقیل اول می گوید، شامل شانزده نقره با پنج ضرب به شکل زیر می باشد:

تنن تنن تننن تن تننن و نت نویسی آن با توجه به تعداد نقراتِ ضرب های آن به شکل زیر خواهد بود:

ایشان در ادامه این وزن را «پنج ضربی مختلط» (مطابق با تئوری پردازی استاد پورتراب) نامیده اند. به عبارت دیگر در اینجا «ضرب» به معنی «تاکید» آمده است چرا که تعداد «ضرب» ها به معنی «نقره» شانزده تا است، اما در این ۱۶ نقره، ۵ تاکید (به معنی قوی تر نواختن یک ضرب که در اینجا ضرب نامیده شده است) وجود دارد. اما میزان ۵ ضربی نیست و با ۵ پازدن قابل اجرا نیست؛ بلکه از ۱۶ ضرب دولاچنگ با ترکیب ۴+۲+۴+۳+۳ ساخته شده است. این نوع میزان ها در موسیقی اروپایی هم شناخته شده اند، که گویا در ایران تدریس نشده است. واژه «ضرب» با مفهوم «ضرب های مختلط» با مفهوم آن در «۲ ضربی ترکیبی» هم متفاوت است. در حالیکه در هر دو مورد واژه «تاکید» بیان کننده دقیق مفهومی است که، سازمان دهنده ضرب ها در داخل میزان است.

خسرو جعفرزاده

خسرو جعفرزاده

متولد ۱۳۲۰ همدان – ۱۳۹۸ وین
موزیکولوگ و معمار
khdjzadeh@gmail.com

۱ نظر

بیشتر بحث شده است