گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

از کافه تا رودکی (۳)

یکی از بخشهایی که در کارگان این خواننده همواره با استقبال مواجه می شود اجرای ساز و آواز روی قطعات ریتمیک کاور شده از موسیقی عربی است که آواز را معمولا ویولن پاسخ می دهد و گاهی بسته به حال و هوای نوازندگان بداهه نوازی کوتاهی نیز انجام می شود و کاملا یادآور خوانندگان کافه های پیش از انقلاب است. این قطعات معمولا در میان تصانیف و ترانه ها بصورت بداهه شکل گرفته و بعداز اجرا با شکست ریتم به حالت ابتدایی ترانه بر می گردد.

تصانیف و ترانه هایی که در این بخش اجرا می شوند معمولا با عنوان کوچه بازاری و بعضی از آنها با عنوان تصنیف های گلهایی یاد می شوند. بیشترین ترانه ها در این بخش که از طرف تماشاچیان درخواست می شوند مربوط به ترانه هایی هستند که خواننده اصلی آن گلپا بوده است. تصانیفی نظیر اشک من خودتو نگه دار، موی سپیدو توی آینه دیدم، درویش رو هر گلیم پاره، من تو را آسان نیاوردم به دست و. . . از گلپا، ترانه هایی مانند پیررهن صورتی دل منو بردی، من یه پرنده م، حرف نگفته، سلطان قلبم تو هستی و… از ایرج، ترانه هایی مانند تک درختی تیره بختم، اشکم دونه دونه از دیده روونه، گل اومد بهار اومد و… از عباس شاپوری با صدای پوران و تعدادی از ترانه هایی که مردم با صدای هایده شنیده اند بدنه ی اصلی کارگان بخش پایانی را تشکیل می دهند.

البته لازم به توضیح است که ترانه ها و خواننده هایی که از آنها نام برده شد این مفهوم را نباید به ذهن خوانندگان این پژوهش متبادر کند که تمام کارگان موسیقی سفره خانه ای تنها در آثار این چند نام خلاصه می شود. برای روشن تر شدن این موضوع لیستی از خوانندگان و آهنگسازانی که آثارشان در سفره خانه های سنتی اجرا می شود در پی می آید. آثار و صدای خوانندگان و آهنگسازانی مثل عباس قادری، جواد یساری، احمد آزاد، ایرج مهدیان، سوسن، روح پرور، تاجیک، آهنیان، مهناویان، قاسم رییس نژاد، ناصر تبریزی، عارف ابراهیم پور، امیرهوشنگ فتحی، منوچهر سخایی، یدی و… هنوز توسط گروه های موسیقی و خوانندگان برای مردم بازخوانی و اجرا می شود و همچنان طرفداران زیادی دارد. شیوه اجرای این بخش شباهت های کمی به اجرای موسیقی مطرب های رو حوضی و کافه ای دارد. فاطمی در توصیف خصوصیت های نوازندگی سبک مطربی و کافه ای می نویسد:

… ویژگی‌های اصلی این سبک که عموما تحت عنوان سبک مطربی شناخته شده است، عبارتند از: استفاده ی فراوان از گلیساندو با شخصیت مضحک وفور نت های مکرر روی ضرب های موکد، ندرت ریز و درخشندگی مضراب در نوازندگی تار، تاکید مبالغه آمیز بر ضرب های قوی و کوتاه کردن باز هم مبالغه آمیز ارزش های زمانی کوتاه. (۱۴۳:۱۳۹۳)

می توان گفت نوازندگان امروز در سفره خانه ها بخشی از این خصوصیات را به عنوان درونمایه ای گریز ناپذیر بروز می دهند اما در شیوه ی کلی نوازندگی و خوانندگی آنها یک ترکیب و تلفیق از شیوه ی مجریان موسیقی کافه ای، مطربی و موزیسین های موسوم به مردم پسند مشهود و قابل درک است.

به ندرت و تقریبا می توان گفت هیچگاه تقاضایی از تماشاچیان مبنی بر اجرای آثاری از آهنگسازان و خوانندگان فعال بعد از انقلاب از جمله لطفی، مشکاتیان، علیزاده، شجریان، ناظری و… وصول نمی شود. زمانی هم که خود گروه تصمیم به اجرای آثاری از این دست می گیرند مورد اعتراض تماشاچیان قرار می گیرند.

نکته ی مهمی که در پایان این بخش باید خاطر نشان کنم این است که خصوصیات مشترکی نیز در این چهار کارگان اجرایی وجود دارد. از جمله اینکه سرعت اجرای تصانیف و ترانه ها بیشتر از سرعت آن در ضبط و اجرای اصلی اثر است. تکرار در ملودی و کلام وجود ندارد و اگر اصل ترانه دو یا سه بار در ضبط و اجرای اصلی تکرار شده باشد هم در اجراهای سفره خانه ای کوتاه می شوند تا جایی که نهایتا به سه الی چهار دقیقه برسند. اورتور ترانه ها و تصانیف معمولا بطور کامل اجرا نمی شود یا بطور کامل حذف می شود و گاهی جواب ملودی آواز، بصورت بداهه و نا هماهنگ داده می شود. ریتم بیشتر قطعاتی که اجرا می شوند سه چهارم، شش هشتم و مشتقات آن است و کمتر از ریتم های دو چهارم با متر سنگین و ریتم های لنگ استفاده می شود.


موسیقی سفره خانه ای، اقتصاد بیمار


احتمالا کسانی که با مقوله ی هنر آشنایی عمیقی ندارند و تنها در حاشیه ی زندگی روزمره هنری را برای تفنن و سرگرمی دنبال می کنند، اقتصاد و هنر را دو مقوله ی کاملا مجزا و بی ارتباط به هم تصور می کنند. این در حالی است که هنر آمیختگی زیادی با اقتصاد دارد و چه بسا بدون اقتصاد قادر به ادامه ی حیات نباشد. مهمترین دغدغه ی نوازندگان و خوانندگان سفره خانه ای همان مسئله ی اقتصاد و درآمدزایی موسیقی در سفره خانه ها بوده و به نظر می رسد تنها دلیل شکل گیری گروه های موسیقی سفره خانه ای برای اجراهای شبانه همان موضوع اقتصاد باشد. چرا که در صورت عدم دریافت حقوق هیچکدام از عوامل اجرا حاضر به همکاری در چنین مکانهایی نخواهند بود هرچند ظاهرا چنین اجراهایی را نوعی تمرین برای رشد و بالندگی در زمینه ی نوازندگی و خوانندگی در موسیقی می دانند.

آنها بیش از هر چیز خود را کارمند و حقوق بگیر سفره خانه می دانند و اجراهای شبانه در سفره خانه، مجالس عروسی، جشن ها و اجراهای ارگانی به عنوان یک شغل تنها برایشان جنبه ی اقتصادی دارد. با یک نگاه اجمالی به میزان حقوق ها و دستمزدهای نوازندگان و خوانندگان در سفره خانه ها می توان پی به وضعیت آنها و مناسبات اقتصادی شان در این خصوص با صاحبان سفره خانه ها برد.

معمولا حقوق دریافتی نوازندگان از سیستم حسابداری سفره خانه ها با توجه به ساز، کیفیت نوازندگی، سابقه و شهرت برای هر شب اجرا که حدود بیش از سه ساعت است، از چهل هزار تومان تا هفتاد هزار تومان متغیر است که معمولا نوازندگان ویولن بالاترین حقوق و نوازندگان سازهای کوبه ای کمترین حقوق را دریافت می کنند. در امتداد بخش خواننده سالاری، سنت دیرینه باید بگویم که خوانندگان هم با توجه به کیفیت اجرا، سابقه و شهرت برای هر شب اجرا که حدود سی تا چهل دقیقه طول می کشد، مبلغی ما بین صد تا دویست و پنجاه هزار تومان حقوق از صندوق سفره خانه ها دریافت می کنند. با احتساب حقوق ارزان ترین خواننده که به ازای هر شب اجرای سی الی چهل دقیقه ای که هر شب در سه سفره خانه به اجرای برنامه پرداخته و سی صدهزار تومان دریافت می کند، در برابر گرانترین ترین نوازنده که هفتاد هزار تومان برای هر شب اجرا به مدت سه ساعت دریافت می کند، تفاوت سه برابری حقوق نوازنده و خواننده را شاهد هستیم که اگر این معادله را برعکس مطرح کنیم این تفاوت به سیزده برابر می رسد.

بخش دیگری از درآمدهای اعضای گروه موسیقی در سفره خانه ها مربوط به هدایای نقدی تماشاچیان به عوامل اجرای موسیقی است. نام کافه ای آن شاباش و نام سفره خانه ای اش رو سنی است. معمولا درآمد این بخش برای هر نفر چیزی معادل حقوق دریافتی شان از صندوق سفره خانه بوده و گاهی حتی بیشتر از آن می شود. مبلغی که بعد از پایان هر بخش از اجرا جمع می شود، بصورت نامساوی بین اعضای گروه تقسیم می شود. صندوق سفره خانه ها از حدود ده درصد تا شصت درصد کل مبلغ، خواننده از دو سهم تا نیمی از مبلغ باقیمانده و نوازندگان بصورت مساوی هر کدام یک سهم از کل مبلغ باقیمانده را بر می دارند. علیرغم مخالفت و نارضایتی قلبی نوازندگان از این وضعیت آنها به دلیل وجود مناسبات پیچیده ای که بین خوانندگان و صاحبان سفره خانه ها وجود دارد امنیت شغلی خود را به خطر نمی اندازند و می دانند در صورت عدم تمکین از شرایط موجود شغل خود را از دست خواهند داد.

شیدا در مورد مشکلاتشان می گوید: برخی از خوانندگان و نوازندگان مشهور در سفره خانه هستند که برای موسیقی شبانه ی آنجا با صاحب سفره خانه قرارداد شخصی می بندند و نوازنده هایی را با کمتر از نیمی از قیمت واقعی استخدام می کنند و با کسب درآمد از چنین راهی در عرض مدت کوتاهی به نان و نوا”ی می رسند. اگر اعتراضی هم از جانب نوازنده صورت بگیرد به راحتی او را اخراج کرده و نوازنده ی دیگری را با حقوق کمتری استخدام می کنند.

کف گیری و سیاکاری، ظاهری هنرمندانه

گاهی اوقات نوازندگان و خوانندگان با تجربه ی سفره خانه ای برای اینکه نظر مخاطب را بخود جلب کنند از شگرد تحریرهای کف گیری و آرشه پرانی های خاص برای سیاکاری استفاده می کنند. تحریرهای کف گیری به این معناست که خواننده روی یک، دو، یا سه نت به مدت طولانی تحریر یا همان چهچهه می زند و این کار باعث تشویق و کف زدن تماشاچیان می شود، در حالی که بنظر خود او این کار در ظاهر بسیار هنرمندانه ولی در واقع نوعی فریب مخاطب برای تشویق و دادن روسنی است. سیاکاری در شیوه ی نوازندگان ویولن به مفهوم آرشه پرانی های ساده است که مانند تحریرهای کف گیری ظاهری هنرمندانه دارد ولی در واقع تنها برای تحت تاثیر قرار دادن تماشاچیان از آن استفاده می شود. نوازنده ی سازهای کوبه ای هم نواختن به شیوه ی مطربی و کافه ای را نوعی سیاکاری و گول زدن مخاطب می داند که باعث شعف و ذوق تماشاچیان می شود.

در بعضی مواقع پیش از اینکه کار به سیاکاری و کف گیری برسد، خواننده یا سرپرست نوازندگان مبلغی را پیش از شروع اجرای شبانه به یکی از کارکنان یا گارسون ها می دهد که پیش چشم تماشاچیان بعنوان روسنی به روی صحنه بیاورد و نام شخصی که وجود خارجی ندارد به عنوان اهدا کننده ی آن بگوید و از زبان او از اجرای گروه موسیقی تشکر کند. خواننده هم از پشت تریبون اعلام می کند که مثلا این مبلغ از طرف آن شخص که وجود خارجی هم ندارد بخاطر اجرای زیبای گروه بعنوان هدیه داده شده است و به این روش تماشاچیان هم در ادامه نسبت به دادن روسنی تشویق و تحریک می شوند.


دغدغه ها و مشکلات


نداشتن امنیت شغلی و عدم پوشش بیمه های درمانی و بازنشستگی و عدم دریافت حقوق در روزهای تعطیل از جمله ماه های محرم و صفر بطور کامل و تعطیلات مذهبی دیگر و نداشتن مرخصی و. . . از مشکلاتی هستند که اعضای گروه های موسیقی را همواره از آینده نگران می کند. نگاه نامناسب و از بالا به پایین همکاران موسیقیدان که نوازندگی و خوانندگی در سفره خانه ها را دون شان خود می دانند و همچنین عدم تمایل آنها به همکاری با نوازندگان و خوانندگان سفره خانه ای به دلیل فعالیت آنها در چنین مکانهایی و نداشتن صنف و کانون مخصوص و عدم حمایت و دفاع خانه موسیقی وارگان های وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد از شرایط نامناسب آنها، گلایه هایی بود که تقریبا به اتفاق به آنها اشاره کردند.



نتیجه گیری


اگرچه هنرمندان نوازنده و خواننده ی موسیقی سفره خانه ای علیرغم میل باطنی شان نتوانسته اند به آمال و آرزوهای هنری مد نظرشان درحوزه ی موسیقی کلاسیک ایرانی دست پیدا کنند، اما همواره عده ی زیادی از شنوندگان موسیقی را در سفره خانه ها و جشن ها و محافل خصوصی با اجرای زنده ی انواع مختلف از سبک های موسیقی ایرانی و سازهای ایرانی آشنا کرده اند. برای نگارنده ی این سطور، این پژوهش مختصر در زمینه کارگان های مختلف موسیقی سفره خانه ای، مناسبات اقتصادی این نوع از موسیقی که شاید گردش مالی سالانه اش کمتر از کنسرت های اجرایی در سالن های معتبر تهران نباشد و آشنایی با مشکلات و سختی های این هنرمندان در زندگی هنری و حرفه ای شان تجربه ی گرانبهایی به حساب می آید.

کتابنامه
احمدی، مرتضی

۱۳۸۰

کهنه های همیشه نو، ترانه های تخت حوضی، تهران: ققنوس.

بدیع زاده، سید جواد

۱۳۸۰

گلبانگ محراب تا بانگ:خاطرات سیدجواد بدیع زاده، به کوشش الهه بدیع زاده

خالقی، روح الله

۱۳۹۰

سرگذشت موسیقی ایران، تهران: ماهور.

ساسان فاطمی

۱۳۹۲

پیدایش موسیقی مردم پسند در ایران: تاملی بر مفاهیم کلاسیک، مردمی، مردم پسند، تهران: ماهور.

۱۳۹۳

جشن و موسیقی در فرهنگ های شهری ایرانی، تهران: ماهور.

امیرحسین رحمتی

امیرحسین رحمتی

دیدگاه ها ۳

بیشتر بحث شده است