گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

بررسی برخی آراء و گفتارهای نورعلی برومند از منظر دیدگاه‌های اتنوموزیکولوژی (۳)

۵) مجلس (اجرای خصوصی موسیقی) در برابر کنسرت (اجرای عمومی موسیقی): نتل (۱۳۸۴: ۲۴) ویژگی‏های مجلس را این طور شرح می‏ دهد: «برومند به من گفته بود که مجلس جایی است که موسیقی در اصیل‏ ترین شکل آن شنیده می‏ شود، اما خصوصی بودنْ ویژگی اصلی این محیط بود و حضور شخصی غریبه در این محیط به سختی تحمل می‏ شد».

به طور خلاصه می‏ توان گفت که در طرز تلقی اعضای این جریانِ سنت‏ گرا از موسیقی‏ شان، افراد خارجی، شاعران پیشرو، سنت‏های کلاسیک خاورمیانه، افراد ناآگاه از ردیف، زن و کنسرت نسبت به موسیقی کلاسیک ایرانی غریبه ‏اند.

بر اساس مطالبی که ذکر شد این امکان فراهم است تا در مورد سؤال انتهای قسمت قبل بحث شود. پاسخ این سوال در ماجرایی است که نتل (همان: ۱۳) از حضورش در جلسه امتحان دانشجویان موسیقی بازگو کرده ‏است. پس از اینکه گن ایچی تسوگه، دانشجوی ژاپنی، وارد کلاس امتحان می‏ شود و برای حاضران می‏ نوازد، برومند خطاب به نتل می‏ گوید: «او تکنیک خوبی دارد، اما هنوز ردیف را به خوبی نمی‏ داند». این نقل قول حاکی از آن است که در نظر برومند معیارِ شناخت و فهم موسیقی ایرانی مهارت در نوازندگی ساز ایرانی یا موارد دیگر نبود، بلکه معیارْ آگاهی کامل از ردیف و به تأیید خود برومند بود. نتل در ادامه‏ی نقلِ ماجرای فوق می‏ نویسد: «در ضمنِ مکالماتی که بعدها داشتیم احساس کردم که برومند از این‏ که یک دانشجوی خارجی […] علاقه‏مندترین و کوشاترین دانشجوی کلاس باشد قدری ناخرسند بود».

الگوی ذهنیِ «خودی ـ غریبه» منجر به بروز نوعی رفتار و مواجهه با افراد، پدیده‏ها و رویدادهای هنری می‏شد که می‌توان آن را، با وام گیری از نتل (نک. ۱۳۸۲: ۲۳) ولی بدون ارجاع به تحلیل او، «رویکرد محافظه کارانه» نامید. تأثیرات و ثمرۀ رویکرد مزبور در کاربرد و کارکردِ موسیقی کلاسیک ایران نمود پیدا کرده ‏‏است و در قسمت بعدی به آن پرداخته می ‏شود.

۴- بحث از دیدگاه کارکردگرایی

مفاهیم نظری و توضیحاتِ مطرح شده توسط آلن مریام (۱۳۸۳: ۱۳۰) و برونو نتل (۱۳۸۲: ۲۳) بیان کنندۀ رابطۀ نحوۀ نگرش به موسیقی و کاربردها و کارکردهای آن هستند که در طرح زیر مشاهده می شود:


همانطور که در قسمت قبل بحث شد، جملۀ برومند بازتابِ نگرش گروهِ اجتماعی‏ای است که یکی از قطب‏های جریان سنت‏‏گرای موسیقی ایران را تشکیل می‏ دادند. گزارۀ مذکورْ تبلور الگوی ذهنی ‏است که منجر به بروز کاربردهای خاص موسیقی در جهت نیل به اهداف و مقاصد ویژه‏ای در تناسب با آن الگو می‏ شود.

در این رویکرد، مکان اصلی اجرای موسیقی مجلس است. محیطی خصوصی که گروهی از مردان که نسبت به هم «خودی» به شمار می‏ آیند، دور هم جمع می‏ شدند. در این مکان اجازۀ ضبط موسیقی به دلیل خراب شدنِ حال به کسی داده نمی‏ شد. در نظر حاضران در مجلس این که چه کسی در مجلس حضور پیدا کند بسیار اهمیت داشت و بر «مناسبات معاشرتی» و «سبک موسیقی» تأثیرگذار بود (نتل ۱۳۸۴: ۲۴؛ ۱۳۹۳: ۲۰۸).

به عنوانِ نمونه از این محیط‏های موسیقایی می‏ توان از مجلس‏هایی که برومند در آن‏ها شرکت می ‏کرده، یا خانۀ محمد ایرانی مجرد که مرکز تجمع اهالی شعر و موسیقی روزگار خود بود و ورود به آن «کار بسیار سختی بود» (نیازمند ۱۳۷۸: ۱۶۸)، یا نمونۀ بسیار تأثیرگذار در موسیقی معاصر ایران، یعنی گردهمایی ‏های هفتگی به حمایت نظام السلطان خواجه‏ نوری که منبع الهام و الگوی اصلی برنامه گل‏ها شد (لوییزن ۱۳۸۸: ۱۱۴)، نام برد.

به جز اجرای خصوصی موسیقی، دلایل دیگری نیز در فراگیرنبودن کاربرد موسیقی کلاسیک ایران در اجتماع دخیل بود. از جمله این که موسیقی برای برومند و موسیقیدانانِ نظیر او به عنوان شغل و وسیلۀ امرار معاش نبود. در نتیجه، او به اجرای زنده‏ موسیقی در پیشگاه عموم یا ضبط و نشر آثار نپرداخت (نتل ۱۳۸۸: ۲۷۸). نتل (همان: ۲۷۹) در مورد ضبط ردیف برومند می ‏نویسد: «[برومند] اصلاً دوست نداشت ردیفش را ضبط کنند چرا که ردیف گنجینه و دانش شخصی‏ اش بود. او نمی‏ خواست در این گنجینه با کسی شریک شود». در این رابطه، داریوش صفوت نیز در مورد ضبط ردیف به روایت برومند شرح می ‏دهد که اجراهای برومند بنا به نظرِ او در منزل یکی از دوستانش ضبط شد و حتی بعد از اتمام کار، آن‏ها نمی‏ خواستند نوارهای ضبط ردیف را به مرکز بدهند (مسیب‏ زاده ۱۳۸۲: ۲۰۲-۲۰۳).

کاربرد موسیقی کلاسیک ایرانی در محیط‏هایی خصوصی و برای افرادی مشخص (نه عموم مردم) منتهی شد به مهجور و ناشناخته ماندنِ این نوع موسیقی در نزد عموم اجتماع؛ به طوری که این موسیقی اقلیت کوچکی از نوازندگان و شنوندگان را در بر می‏گرفت و نسبت به انواع موسیقی دیگر، قلمروی نفوذ آن در اجتماع کمتر بود (نتل ۱۳۸۱الف: ۱۳). بنابر آنچه گذشت مشخص شد که موسیقی، در بینش سنت ‏گرایانی که برومند نماینده‏ شان بود، تعلّق به عموم نداشته و دارای بُعد اجتماعی نبود.

مسعود خمسه‌پور

مسعود خمسه‌پور

۱ نظر

بیشتر بحث شده است