نگاهی به وضعیت خواننده و خواننده سالاری در موسیقی معاصر ایران (۳)

آواز هم نقش و سختی های خودش را دارد ولی نباید فراموش کرد که خلق یک اثر هنری با هماهنگی و پشتیبانی تمام افراد صورت می گیرد.شاید حق با شما باشد وقتی حرف از کار جدید شجریان می شود هرگز حرف از تنظیم و آنگسازی آن نمی شود.شاید این قضیه به صورت اکتسابی برای مردم ما بوجود آمده است. در پایان باید بگویم به قول مقاله ی جالبی که در شماره ی ۹۵ مجله ی هنر و موسیقی آمده بود از زبان استاد پایور بیان شده بود که موسیقی ما شاید به آواز وابستگی دارد ولی بلید روزی از موسیقی آوازی جدا شود و از زیر سایه آن در بیاید زیرا چنین پتانسیل و قدرتی را دارد

با سلام مجدد خدمت جناب علیرضا جواهری عزیز…
پس از جوابیه شما بر نظر بنده در قسمت قبلی این نوشتار ، بنده منتظر قسمت های بعدی این مقاله بودم تا به قول شما پاسخ انتقاداتم را بگیرم.امروز که قسمت سوم نوشتار شما را خواندم ، بسیار متعجب شدم.چرا که نه تنها پاسخ انتقادات مرا ندادید ، بلکه بر دامنه ی سوالات و ابهامات بنده افزودید! حال این سوالات در مورد نوشتار اخیر را به سوالات قبلی ام اضافه کنید.امیدوارم بنده و دیگر خوانندگان محترم این ژورنال،شاهد پاسخ هایی محکم و قانع کننده از سوی جنابعالی باشیم.
همان طور که حدس می زدم و در این نوشتار اخیر نیز صراحتا عنوان کرده اید که سمت و سوی نوشته های شما بیش تر متوجه استاد محمدرضا شجریان است!البته دفاعیات بنده نیز بیش تر متوجه استاد شجریان است.
باز هم تاکید شما بر شهرت طلبی و مال اندوزی!!!استاد شجریان! واقعا فکر می کنید استاد شجریان که در آستانه ی هفتاد سالگی هستند در پی شهرت طلبی و مال اندوزی!!هستند؟!در ضمن به نظر شما برای حل این معضل(که بنده شخصا دلیل آن را ضعف شناخت درست موسیقی در بین مردم و عدم درک صحیح آن ها ازیک اثر موسیقی و… میدانم و این معضل را متوجه مردم و نه هنرمندان میدانم) ، استاد شجریان چه کار باید میکردند؟آیا ابتدای هر کنسرت باید میکروفون را در دست بگیرند و خطاب به حاضران بگویند:«حضار ارجمند!این برنامه ی موسیقی ، حاصل تلاش دسته جمعی اعضای گروه و نه فقط خواننده است» ؟!و یا…«حضار عزیز!علاوه بر صدای خواننده و اشعار کنسرت ، به گروه نوازی و کیفیت آهنگ ها و تنظیم قطعات و هارمونی و دینامیک کار هم توجه کنید؟!»…جز این که استاد شجریان در مصاحبه ها اعلام کنند که گروه ، گروه شجریان نیست ، چه کاری می توانند بکنند؟در ضمن ، شما که چنین ادعا کرده اید ، صریحا به مورد یا مواردی اشاره کنید که نشان دهد جناب شجریان در پی شهرت طلبی و مال اندوزی!!هستند.
آن جا که ادعا کرده اید ارقام نجومی! درآمد کنسرت ها فقط متوجه خواننده است ، می توانم بپرسم شما از کجا می دانید که استاد شجریان حق و حقوق نوازندگان و دیگر عوامل کنسرت را پرداخت نکرده اند؟در ضمن کجا خبری در مورد اختلاف مالی استاد با همکارانش خوانده اید؟من که به خاطر نمی آورم!اگر هم اختلاف مالی میان دیگر گروه ها بر سر همین معضل خواننده سالاری و یا هر چیز دیگر وجود دارد ، چرا می خواهید استاد شجریان این مشکل را حل کنند؟!
در مورد افت کیفیت آثار استاد شجریان بعد از قطع همکاری با استاد مشکاتیان ، آن طور که شما ادعا کرده اید باید بگویم اولا طبیعی است که وقتی آهنگساز مشکاتیان باشد و خواننده شجریان ، کار قوی است.همین طور وقتی استاد علیزاده باشد یا استاد لطفی.همان گونه که در آثار فخیم و فاخر «چاووش» که بیش تر متشکل از این چهار استاد و بنیانگذار موسیقی معاصر ایران بود ، دیدیم و هنوز هم شنیدنی و ماندگار هستند. ولی آیا مشکاتیان هم بعد از جدایی از شجریان ضرر نکرد؟آیا آثار بعدی جناب مشکاتیان با دیگر خوانندگان قابل قیاس با کارهای مشترک ایشان با شجریان است؟آیا استقبال از کارهای بعدی جناب مشکاتیان همچون گذشته بود؟این جانب قبول دارم آثار مشترک شجریان با مشکاتیان جزو قوی ترین کارهای شجریان در طول عمر هنری ایشان است، ولی آیا کارهای شجریان با علیزاده و کلهر ، کمتر از کارهایش با مشکاتیان است؟آن هم در سنین شصت و چند سالگی استاد!آیا قبول ندارید که «همنوا با بم» نقطه ی عطفی در موسیقی ایران است؟آن هم در این سال های رکود موسیقی ایرانی؟!
و نیز چگونه ادعا می کنید که استاد شجریان برای جبران ضعف کنسرت های اخیرشان ، به تصنیف «مرغ سحر» متوسل می شوند؟!!!آیا شما موسیقی کارهای اخیر شجریان را ناآشنا و مبهم میخوانید؟البته قبول دارم کیفیت آهنگسازی و گروه نوازی گروه های اخیر (همچون گروه آوا و شهناز) قابل قیاس با گروه عارف و شخص جناب مشکاتیان نیست ، اما آیا موسیقی ها گنگ و نامفهوم هستند؟آیا اشعار نامتناسب و بی ربط هستند؟آیا اشعاری که آقای شجریان می خواند ، پیام و حرف زمانه ی ما نیستند؟آیا رسالت هنرمند و هنر و مخصوصا هنر والای موسیقی ، آگاه ساختن مردم از حوادث پیرامون و همراهی با مردم در شکست ها و پیروزی ها و اوج و حضیض های زندگی مردم نیست؟شما خود بهتر می دانید که استاد شجریان خود راضی به خواندن مکرر «مرغ سحر» نیستند؛اما خواست و خواهش مردم را چه می توانند بکنند؟وقتی ۳۵۰۰ نفر یک صدا «مرغ سحر» را می خواهند ، استاد این درخواست علاقه مندان را اجابت نکند؟جدای از این ، مگر «مرغ سحر» ، حرف روزگار اکنون ایران زمین نیست؟آیا حرف دل مردم ایران نیست؟پس چه اشکالی دارد همیشه اجرا شود؟
خلاصه این که… باز هم معتقدم در مورد این معضل ، مردم مقصرند.این یعنی فقر و یا ضعف شناخت موسیقی و یا یک اثر موسیقی.ضمنا اگر قرار باشد غیر از مردم کسی مقصر باشد ، به نظرم کوتاهی از موسیقی دان ها و اصحاب رسانه های موسیقی است که مفاهیم اولیه برای پذیرش و شناخت یک اثر موسیقی را باید به اطلاع مردم برسانند.بزرگوارانی همچون شما و دیگر عزیزانی که در زمینه ی موسیقی دست به قلم می شوند و مجله ها و ماهنامه ها وژورنال های موسیقایی را راه اندازی و منتشر می کنند ، می توانند در راه جبران این معضل و از این دست ، مشکلات دیگر ، اقدام کنند.
و نیز به اعتقاد بنده این نوشته ی شما ، بیش تر شبیه نظر و اعتقاد شخصی شما در این مورد است و با نقد و یا تحلیل بسیار فاصله دارد؛چرا که دلیل قانع کننده ای برای نوشته ها و ادعاهای شما نمی بینم!
در نهایت اگر احتمالا قدری صریح و جسورانه نظراتم را نوشته ام ، امیدوارم حمل بر بی ادبی نباشد.شما را می شناسم و هنر والایتان و نیز فعالیت مفید شما در این ژورنال را می ستایم.امید وارم که هم بنده و هم دیگر خوانندگان محترم ، پاسخی روشن و قانع کننده از شما دریافت کنیم.

با سپاس و احترام ، جواد یعقوبی ، هنرجو و دانش پژوه موسیقی

دوست من می دانم که حرف هایتان از سر دلسوزی است و شما بیش از هرکس دیگری به هنرمندان و خوانندگان این کشور احترام قائل هستید. اما چقدر خوب بود که عنوان مطلب را که به نظرم اجحافی در حق خوانندگان است، چرا که همه ی خوانندگان اینگونه نیستند، را عوض کرده و مثلا تحت عنوان «اشاره ای به پاره ای از مشکلات موسیقی» ارائه می کردید. به هر صورت از نظر من شما نه به یک مشکل که به چندین مشکل مختلف که هرکدام جداگانه محتاج بحث است اشاره کرده بودید ولی ای کاش کمی هم در رابطه با ریشه ها و عواملی که این مشکلات را بوجود آورده اند نیز بحث می کردید. مشکلاتی که شما مطرح کرده بودید را می توان به چند گروه به شکل زیر تقسیم نمود که در ادامه به برخی از ریشه های آنها نیز اشاره می کنم:

۱. عدم وجود تناسب بین درآمدهای اعضای گروه های موسیقی بخصوص خوانندگان صاحب نام و نوازندگان: ریشه ی اصلی این مشکل نبود بنگاه های اقتصادی موسوم به «آژانس های هنری» است که هنرمندان بواسطه ی آنها با گروه های موسیقی و تهیه کنندگان تعامل داشته و از ارتباط مستقیم که معمولا منجر به تضییع حقوقشان می شود خودداری کنند. این یک موضوع عمومی در همه ی رشته های هنری است و جای تامل بسیار دارد. چرا که هنرمند اساسا با موضوع قرارداد و حق و حقوق خود بیگانه است و لزومی هم ندارد که با جزئیات این کار آشنا باشد. همه جای دنیا هنرمندان از طریق «مدیران شخصی» یا «آژانس های هنری» خود قرار داد می بندند و بدین ترتیب مسائل مالی و قراردادی آنها از طریق اهل فن دنبال می شود و نه از طریق خودشان. این آژانس ها معمولا درصد قابل ملاحظه ای از درآمدهای هنرمندان را به خود اختصاص می دهند ولی در کل به نفع هنرمند است. مگر اینکه آن شخص آدم کاملا شناخته شده ای باشد که می تواند در اصطلاح بصورت «مستقل | freelancer» کارش را دنبال کند. بنابراین در این مورد نمی توان گروه خاصی از هنرمندان نظیر خواننده ها یا نوازندگان گیتار و غیره را مقصر دید. اما باید به این مسئله نیز توجه کنید که ستاره ها یا سوپرستاره ها در هر گروه موسیقی باعث رونق بازار و افزایش طرفداران آن گروه شده و به همین دلیل همیشه اختلاف فاحشی بین درآمدهای آنها با سایر اعضاء وجود دارد. این امر نه تنها یک نقطه ی منفی به حساب نمی آید، بلکه همه ی اعضای گروه به بودن در کنار چنان ستاره هایی می بالند و می دانند که در آینده ی شغلی و هنری آنها تاثیر به سزایی خواهد داشت. اما همانطور که اشاره کردم، توافق های مالی بین اعضای گروه و نیز نحوه توزیع درآمدهای ناشی از فروش کپی رایت و غیره از طریق آژانس های آنها دنبال می شود و بنابراین هنرمندان اغلب به نسبت افزایش درآمد گروه، درآمدشان افزایش می یابد. اما باز در مقایسه با ستاره ها این رقم ها ناچیزند و این مورد را نمی شود کاریش کرد.

۲. ظهور روز افزون خواننده های ویترینی خوش آب و رنگ ولی بی مایه به لحاظ موسیقی: ریشه اصلی این مشکل عدم وجود نقد جدی و بی طرف در مطبوعات و رسانه هاست. در همه ی جوامع از این افراد جویای نام وجود دارند. اما اگر آنها از مایه های هنری کافی برخوردار نباشند، توسط ناقدین و رسانه ها تحقیر شده و به تمسخر گرفته می شوند. همین مسئله باعث می شود که آنها خیلی زود از عرصه هنری حذف شده، شهرتشان لکه دار شده و در نتیجه هیچ تهیه کننده ی حاضر به قبول ریسک کار با آنها نشود. توجه کنید که مردم از طریق رسانه ها با آثار هنری و گروه های هنری آشنا می شوند و با ارزش گذاری که از طریق مراجع مختلف در رابطه با آثار صورت می گیرد، فاصله ها مشخص می شود. در ایران متاسفانه به دو دلیل این لایه «نقاد» وجود ندارد: اولا شغل نقد شغل کم درآمدی است و نقاد ها معمولا آدمهای حرفه ای و تمام وقت نیستند. بنابراین نقد آنها اغلب بی مایه و حتی آغشته به طرفداری است. بنابراین کسی به حرفهای نقادها اعتمادی ندارد. ثانیا بستر نقد بسیار محدود است و رسانه ها و مطبوعات قوی در این حوزه فعال نیستند. مثلا رادیو بعنوان عامل اصلی در نقد و بررسی چهره ها و آثار جدید، نقش چشم گیری در سایر کشورها دارد ولی در ایران این رسانه خود یکی از عوامل دوری مردم از موسیقی فاخر بوده و از صبح تا شب با پخش موسیقی های سبک و بی مایه و بدون رعایت حقوق کپی رایت، طرفداران و اهل موسیقی واقعی را از خود بیزار می کند.

۳. عوام گرایی در بین تهیه کنندگان آثار موسیقی: نباید این مورد را بر تهیه کنندگان خرده گرفت، تهیه کننده آثار موسیقی در وهله اول یک بیزنس من و صاحب بنگاه تجاری است که می خواهد سود بیشتری ببرد. روشن است که او باید بازار و مخاطب های خودش را بشناسد و تلاش کند که بیشتر از همه سود کسب کند. بنابراین خرده به آنها نیست. ایراد از جای دیگری است که عنوان مشکل بعدی است.
۴. افت شدید زائقه عامه مردم در رابطه با آثار موسیقی: زائقه ی مردم در رابطه با موسیقی در طی این سالها به شدت تغییر کرده است. اگر موسیقی کلاسیک را در ردیفی بالاتر از موسیقی مردمی و عوام پسند قرار دهیم، می توانیم این را یک «افت» به حساب بیاوریم. دلایل آن بصورت خلاصه عبارتند از: (۱) عدم ارائه آثار خلاقانه و جذاب از لایه های موسیقی حرفه ای و کلاسیک کشور و فقدان هنرمندان دانش آموخته در این لایه (۲) اطلاق عناوینی نظیر استاد موسیقی به کسانی که عملا فاقد این خصوصیات هستند (۳) عدم تفکیک واقعی بین نوازنده و آهنگ ساز (۴) رواج و پخش عمومی موسیقی با کیفیت بالای خارجی بصورت ارزان و حتی مفت (۵) گرایش نسل جوان به سبک های موسیقی غربی به دلایل مختلف (۶) بالا رفتن جمعیت جوان و نوجوان که معمولا جزو مخاطبان موسیقی سنگین نیستند (۷) ترویج گسترده فرهنگ عزا و نوحه و حذف گزینشی نواهای شاد از موسیقی سنتی و کلاسیک به نحوی که کم کم موسیقی کلاسیک و سنتی با موسیقی غم و ناله معادل فرض شده است (۸) عدم پخش کنسرت های موسیقی عالی از رسانه های ملی و عدم آشنایی نسل جوان با نوازندگان و حتی سازهای ایرانی (۹) ضعف بسیار شدید در حوزه موسیقی کلاسیک و ارکسترهای سمفونی چه به لحاظ نوازنده و چه به لحاظ آهنگ ساز (۱۰) ظهور آهنگ سازهای دانش آموخته ی غرب که نتوانستند توجه عموم را به آثارشان جلب کرده و در واقع از اینجا مانده و از آنجا رانده شدند.

۵. افت کیفیت آثار اساتید آوازهای سنتی در سالهای اخیر: این امر نیز به عدم نبود نقد جدی، عدم وجود مسابقات هنری جدی، و عدم وجود رقبای جدی برمی گردد. در ضمن خیلی از این اساتید کم کم از برخوردهایی که با آنها و کنسرت ها و آثارشان شده خسته شده و بقولی عطای اینکار را به لقایش بخشیده اند. بیشتر آنها اصلی ترین حوزه ی فعالیت خود را نه در داخل کشور بلکه در خارج از کشور قلمداد می کنند.

۶. پرهیز عمدی اساتید آواز از همکاری با گروه های حرفه ای و صاحب نام: برخوردهای برخی از کسانی که به غلط لقب های استاد گرفته بودند نیز با این اساتید آواز بی تاثیر نبوده است به همین دلیل آنها ترجیح می دهند با نوازنده های غیر مدعی کار کنند تا کسانی که خود را در حد الهه ای دست نیافتنی بالا کشیده اند. در حالیکه در حوزه آهنگ سازی و حتی نوازندگی، به جز برخی از هنرمندان که شکی در مهارت های آنها نیست، هیچکدام از این آهنگ سازها حتی با الفبای این هنر نیز آشنا نبوده و با توجه به استقبال و حلوا حلوا کردن های یک عده نااهل، نیازی نیز نمی بینند که تکانی به خود داده و کمی مطالب جدید یاد بگیرند. به نحوی که دانش آنها از هنر آهنگ سازی از یک فارغ التحصیل هنرستان موسیقی کشورهای اروپایی به مراتب پایین تر بوده و همین باعث شده که آثار آنها در کشورهای دیگر به هیچ وجه قابل بحث نبوده و در بهترین حالت به عنوان آثاری از موسیقی باستانی و محلی معرفی شوند.

ماشاالله همه واسه خودشون یه پا منتقد موسیقی اند.تبریک میگم به همه ی دوستان و افتخار میکنم که در چنین جامعه ای زندگی می کنم !!! با با تو رو خدا بس کنید !!! هی انقدر نگید مملکت اینجوریه … ارشاد مشکل داره …. مگه کسی غیر از ما تو این مملکته ؟!؟! تقصیر خودمونه که ازشون یه بت میسازیم که اینجوری به خودشون مغرور میشن. الکی بحث رو به مسائل موسیقیایی نکشونید چون مطلب صرفا اخلاقیه.این آقای شجریان رو کسی جز من و شما گندش نکرده، یه بار آدم حسابش نکنی حساب کار دستش میاد. حالا منظورم دقیقا ایشون نیست، کلا میگم.من به آقای …. که به قولی بهترین بیسیست ایرانه میل زدم و چندتا سوال ازش پرسیدم جواب نداد اما عین همونارو به بیسیت گروه Slipknot فرستادم.یه هفته بعد جواب سوالامو کامل داد و کلی هم تحویل گرفت و …. .شما چی فکر می کنید؟ این آقا اسمش Paul Gray هستش. گیتار Signature Model داره از نوع Ibanez . جزو بهتریناست اما این آقای ایرانی چی ؟! هیچ جا آدم حسابش نمی کنن.گنده ترین خواننده ای که باهاش کرده یکی از زنای لس آنجلسیه ، اسمشو یادم نیست ولی یه چیزی شبیه گوگوش بود اگه اشتباه نکنم.شاید خنده دار به نظر بیاد اما من معتقدم کسی که موفقیتی داره از خدا داره.کسی که با اون جایگاه جهانیش به سوالات یه نوازنده تازه کار جواب بده مطمئنا همین اخلاقش یکی از عوامل موفقیتش بوده که خدا بهش کمک کرده.اما نوازنده های ما هر چقدر هم حرفه ای باشند به هیچ جا نمی رسند چون جنبشو ندارن و اینو خدا بهتر از هر کسی میدونه.

من فکر می کنم اگر صدا و سیمای جمهوری اسلامی با موسیقی برخورد شفاف تری می کرد این مشکل کمتر به چشم میومد تو تلویزیون فقط خواننده میاد و می خوانه و تو تیتراشون یک طوری عمل می کنن انگار همه ی کارا رو خواننده کرده
من فکر کنم فرهنگ مردم هم تو این ۳۰ سال خیلی پایین اومده و اکثر شنونده ها بینشی برای موسیقی ندارن برای همینم فقط فکر می کنن خواننده شق تالقمر می کنه
البته نوشتن این مطالب نه که غیر مفید باشه ولی چون بازتابش کمه تاثیر چندانی هم نداره
این فرهنگ باید تو صدا سیما درست بشه

خطاب به آقا رضا: عزیز من،من کی با حالت تحقیر گفتم گوگوش ؟!لحنم به خاطر این بود که اسمشو شنیدم و نمیشناسمش وگرنه من قصد توهین به کسی رو ندارم.در مورد توهین به آقای شجریان هم معذرت می خوام،هر چند که از ایشان متنفرم اما باز هم از خدمتون عذر می خوام که اینطوری خطاب کردم،سعی می کنم دیگه تکرار نشه و از آقای گری هم اینو یاد می گیرم.ممنون از تذکر بجاتون.

استاد شجریان از مفاخر موسیقی معاصر ماست و نباید اینجوری در مورد استاد صحبت کنید
چون با اینکار قداست هنر پایمال می شود

آقا من که معذرت خواستم.تنفر از کسی به این معنی نیست که شخصیت اون فرد رو زیر سوال ببرم.من از آقای شجریان متنفرم.این عقیده ی منه.به کسی بی احترامی نکردم.بله،تنفر من از محدوده ی موسیقی ایشون خارج شده و به شخصیت و اخلاقیات ایشون بر می گرده،زور که نیست،ازش خوشم نمیاد.هر چند که معتقدم بی ادبی نکردم اما باز هم از محضر همه ی دوستداران آقای شجریان پوزش می طلبم و یادآور می شوم که تاپیک مطلب اینه :”نگاهی به وضعیت خواننده و خواننده سالاری در موسیقی معاصر ایران”.پس خواهشا جر و بحث با من رو ادامه ندید چون فکر نکنم صاحب اینجا زیاد خوشش بیاد.

شاید پخش چند صد باره ی این سرود از رادیو ها وشبکه های تلوزیونی مختلف کشور با معرفی آقای سالار عقیلی به عنوان خواننده (البته این اشتباهی است که از سوی مجریان صدا و سیما مدام انجام می گیرد که خواننده را مؤلف و تنها مجری آثار موسیقی می دانند)، ایشان را مجاب نموده است که تصور کنند این اثر متعلق به خودشان است و هر کجا که دلشان بخواهد می توانند با اجرائی ضعیف این سرود را خوانده و فراموش کنند که حتی نامی از ارکستر ملل به عنوان صاحب اثر ببرند.

آقای سالار عقیلی که بخش مهمی از شهرت و اعتبار خود را مدیون ارکستر ملل و این سرود هستند ، باید بدانند که این اثر را نه تنها ایشان بلکه آقایان سینا سرلک و حسین علیشاپور نیز به همراه ارکستر ملل خوانده اند و اتفاقا اجرای آقای حسین علیشاپور به دور از تحریر‌های تقلیدی و فریادهای تصنعی زیباترین اجرای این سرود است که در سی و یکم فروردین ۸۷ در مقابل سر در باغ ملی تهران به سمع مخاطبین ارکستر رسید.[گزارش تصویری همشهری‌آنلاین از اجرای ارکستر ملل در باغ ملی]
در پایان یاد آور می‌شوم که بهتر است ابتدا به حریم معنوی یکدیگر احترام بگذاریم و سپس رعایت قوانین کپی رایت را انتظار داشته باشیم.