بیاییم قراری خودآگاه بگذاریم!

همانطور که میدانید ما برای بیان کیفیت صدا همواره از کلمات زیر
و بم استفاده میکنیم که در فارسی کلمه زیر معنی پائین و بم که مخفف بام است، معنی
بالا می دهد! میبینید که این، کاملا مغایر با کابرد این دو کلمه در موسیقی است؛
یعنی: ما به صدای بالا، زیر و به صدای پایین بم میگوییم. بطور کلی، جمله اخیر بی
معنی و بلاتکلیف مینماید لذا ما برای حل این نقیصه بطور ناخودآگاه قرار گذاشته ایم
که دو اصطلاح زیر و بم را با هم و بالا و پائین را با هم بکار میبریم تا اشتباهی رخ
ندهد. با این وجود…

در روزگار قدیم که نوازندگان تار همچون آقا علی اکبر
خان فراهانی تار بدست میگرفتند، آنرا بر روی سینه و نه روی پا میگذاشتند و دسته ساز
با زاویه ای تند بسمت بالا میگرفتند تا از این راه وزن تار بر روی دست راست بیافتد
و دست چپ بتواند فارغ از تحمل وزن ساز روی دسته آزادانه حرکت کند. این وضعیت باعث
می شد که سرپنجه تار بسیار بالاتر و بیخ دسته تار که متصل به نقاره است پائین واقع
شود، لذا به قسمتی از دسته که نزدیکتر به سر پنجه است بالا دسته گفته شد و به قسمتی
که نزدیکتر به نقاره است، پائین دسته.

حال ببینید که در بالای دسته ساز، صدا
پائین می رود و در پائین دسته صدا بالا میرود و اگر به عنوان مثال معلمی هنگام
تدریس، به شاگرد بگوید این قطعه را بالا بزن، معلوم نیست که شاگرد باید بالا دسته
اجرا کند یعنی بمتر بزند یا اینکه نت را بالا ببرد، یعنی پائین دسته بیاید و زیرتر
بزند. چنانچه بخواهیم یکی از این اصطلاحات را مبنی قرار دهیم و به دنبال دلیل دیگری
باشیم؛ بخاطر آورید که برروی خطوط حامل هر قدر پائین بیاییم صدا بم میشود
یا بهتر بگوییم پائین می آید و هر قدر بالا برویم صدا زیر میشود یا بهتر بگوییم
بالا می آید. لذا در این جستار پیشنهاد میشود برای رفع تناقضی که از آن سخن رفت و
قرار گذاریهایی نا خودآگاه بیاییم قراری خودآگاه بگذاریم:

بالا دسته، قسمتی
است که تن صدا بالا میرود و محل نت روی حامل هم بالا میرود؛ یعنی نزدیکتر به نقاره
میشود. پائین دسته، قسمتی است که تن صدا پائین میرود و محل نت روی حامل هم پائین
میرود؛ یعنی نزدیکتر به سرپنجه میشود.

مسلما” چون همگی عادت به اصطلاحات
پیشین داریم مدتی طول خواهد کشید تا این موضوع در بین نوازندگان و سازگران جا
بیافتد و مصطلح شود، ولی در عوض بخشی از تناقضات رایج از بین رفته و از این طریق به
سطح بیان شفاف تری میرسیم.