گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

بررسی ساختار دستگاه شور در ردیف میرزاعبدالله» (۳)

۲.۲ شور دوم: مدگردی‌ها در دستگاه شور به طور عمده بر بستر دو مد شور (در دو جایگاه مختلف) تبیین‌پذیرند که یکی از دل دیگری برمی‌خیزد. در حقیقت، رخداد مهمی که در روند مدگردی‌های دستگاه شور رخ می‌دهد نیز، ظهور یک مد شور دیگر در دل مد مبناست که به‌‌منزله‌ی یک مد انتقالی بر روی درجه‌ی چهارم بالای مد شور و با همان فواصل به شکل زیر ظهور می‌کند:

همان‌طور که می‌بینیم این مد با بستر نغمگی متفاوت، اما دقیقاً با همان فواصل مد اولیه‌ی شور ساخته می‌شود (این مد می‌تواند مد مبنا در شور دو باشد). حال با تغییر نغمه‌ی شاهد در این مد انتقالی، مدهای ثانویه‌ای به‌ترتیب ظهور می‌کنند که هریک چرخه‌وار با بازگشت به مد شور (و به طریق اولی با بازگشت نغمات به بستر آغازین) به جایگاه اولیه‌ی دستگاه، یعنی مد مبنا، فرود می‌آیند. بر اساس نغمه‌ی شاهد، مدهای زیر بر درجات شور دوم معرفی می‌شوند:


۳.۲ مد حسینی


به طور خلاصه تا این بخش از روند دستگاه شور، ملودی مدل‌هایی بر بستر دو مد شورِ اشاره شده، متصور خواهند بود. در ادامه‌ی این مسیر بالارونده، مد اولیه‌ی دیگری بر درجه‌ی پنجم بالای شور دوم (نغمه‌ی سل) ظهور می‌کند که معمولاً از آن تحت عنوان حسینی نام برده می‌شود:

درجه‌ی پنجم بالای شور دوم (ر.ک. نغمه‌نگاری ۳) در حقیقت نغمه‌ای است که دقیقاً یک اکتاو با نغمه‌ی شاهد مد مبنا فاصله دارد. بنابراین شاهد مد حسینی دقیقاً یک اکتاو بالاتر از شاهد مد شور است. همچنین درجه‌ی دوم بالای این مد، متغیر مدال است و در حرکات ملودیک بالارونده با تغییر ریزپرده‌ای به حالت کرن درآمده و در بازگشت، به حالت اول خود (یعنی بمل) بازمی‌گردد.

همان‌گونه که در نغمه‌نگاری ۴ نیز مشخص است این مد، ترکیبی از مدهای شور و دشتی است. بخش اول بستر نغمگی مد حسینی، همان بخش بالای شاهد مد انتقالی است و بخش دوم نیز مد دشتی است. بدین ترتیب، مد حسینی در گردش ملودی‌ها در نغمات پایین شاهد، بر بستر شور دوم و در بالای شاهد بر فواصل دشتی حرکت می‌کند.

با معرفی این سه جایگاه برجسته در دستگاه شور که به‌ترتیب، به لحاظ زیرایی، در مناطق بالاتری قرار دارند کلیت این دستگاه تبیین می‌شود و جزئیات کامل مدگردی‌ها بر بستر این سه مد قابل ارائه خواهند بود. وجود این سه شعبه‌ی مهم و عمده‌ی دستگاه شور را در بسیاری از اجراها و قطعات ساخته‌شده در این دستگاه می‌توان ردیابی‌ کرد. صرفاً برای نمونه می‌توان از پیش‌درآمد شور معروف علی‌اکبر خان شهنازی نام برد که به‌وضوح، به‌کارگیری این سه بخش در آن مشهود است. این قطعه را می‌توان به سه بخش کلی تقسیم کرد که در هر سه بخش، ملودی‌ها دقیقاً در فواصل سه مد مذکور حرکت می‌کنند (ر.ک. طهماسبی، ۱۳۸۸: ۴ – ۶).

سعید یعقوبیان

سعید یعقوبیان

متولد ۱۳۵۸ تبریز
کارشناس ارشد علوم اقتصادی و برنامه‌ریزی از دانشگاه علامه طباطبایی ۱۳۸۶
نوازنده‌ی تار و سه‌تار، منتقد و پژوهشگر موسیقی

۱ نظر

بیشتر بحث شده است