گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

هاشمی: سعدی حسنی توجه من را به سبک استاد حنانه جلب کرد

بیست و چهارم مهر ماه امسال مصادف است با بیست و هشتمین سالگرد درگذشت هنرمند بی بدیل و نامدار موسیقی ایران، آهنگساز صاحب سبک، رهبر ارکستر، محقق و پژوهشگر استاد مرتضی حنانه؛ موسیقی دانی که شوربختانه در اوج پختگی و فعالیت هنری اش رخت از جهان بربست؛ اگر در چنگال بیماری سرطان گرفتار نشده بود و حیات داشت، امروز در آستانه نود و پنج سالگی اش بود و در طی این سالها قطعا میراثی بسیار گرانقدر تر از او در موسیقی کلاسیک ایران و جهان به یادگار مانده بود.

در کنار این افسوس بزرگ چندی است سئوالاتی بسیار در خصوص سبک آهنگسازی وی خصوصاً هارمونی ابتکاری او برای مقام های موسیقی ایران و آثار این آهنگساز بزرگ اعم از آثار آهنگسازی و کتاب های نوشته شده وی نیز در بین هنرجویان، دانشجویان و اساتید موسیقی ایران همواره مطرح می باشد و پاسخ به این سئوالات همواره در هاله ای از ابهام قرار داشته و دارد.

از مهمترین این سئوالات می توان به چند مورد زیر اشاره کرد:

– محتوای هارمونی ابتکاری این آهنگساز برای مقام های موسیقی ایرانی که خود آن را «آرمونی زوج» نامیده است چیست؟

– چه بر سر کتاب های تالیف شده وی و کتاب های ترجمه شده توسط او آمده است و چرا پس از مدت ۲۸ سال از درگذشت او تاکنون این کتاب ها چاپ نگردیده و در دسترس عموم قرار نگرفته است؟

– مهم ترین آثار آهنگسازی شده توسط او از قبیل: «کاپریس برای پیانو و ارکستر»، «کاکوتی رقصی برای او»، «لا پرشیا»، «سوییت شهر مرجان»، «خواب یک شیطان کوچک»، «اوراتوریو بهرام یشت»، «پیکره ها» و… چرا تاکنون اجرا، ضبط و منتشر نمی شوند و چرا در طی این ۲۸ سال در هیچ یک از کنسرت ها اجرا نشده اند؟

– آثار موسیقی فیلم وی نیز که متجاوز از ۵۰ موسیقی متن فیلم می باشند و از آثار بسیار با ارزش او هستند، چرا بسیاری از آنها منتشر نشده و در دسترس عموم قرار نمی گیرند؟

– نظریات وی در خصوص کمپوزیسیون چه جایگاهی در مراکز آکادمیک موسیقی ایران دارد و اساتید این دانشگاه ها به چه میزانی از جایگاه موسیقی مرتضی حنانه و نقش او در موسیقی ایران آگاهی دارند؟ و آیا اصلا آثار او و سبک آهنگسازی اش خصوصاً محتوا و منطق بکار رفته در هارمونی او را می شناسند؟

این سوالات و سوالات بی شمار دیگر حاکی از آن است که در حال حاضر با همین میراث به جای مانده از او چه کرده ایم؟

این سئوال در سال های اخیر از فرزند و برخی شاگردان این هنرمند بارها پرسیده شده است و پاسخ ها عموما تاسف بار بوده اند.

در نتیجه مصاحبه های متعدد با افرادی که از آثار حنانه اطلاع دارند همواره به یک درب بسته برخورد می کنیم. یکی از انتشارات هایی که از سالها پیش اقدام به انتشار دو اثر از این هنرمند کرده است انتشارات چنگ است؛ این انتشارات توسط یکی از شاگردان استاد حنانه به نام علی برلیانی اداره می شود. علی برلیانی چندی پیش در مصاحبه ای با خبرگزاری ایلنا و همچنین در هشت سال قبل در مصاحبه ای دیگر با نشریه گزارش موسیقی با یک جمله سئوال برانگیز پاسخ علاقمندان منتظر آثار حنانه را اینگونه داده است که: «…در فهم مخاطبان موسیقی نیست. لذا هر زمان که صلاح بدانم آن‌ها را منتشر می‌کنم.»

این جمله علی برلیانی و دیگر موارد گفته شده در این مصاحبه منجر به انتشار نامه ای سرگشاده از امیرعلی حنانه شد که با سیلی از نظرات مخاطبان سایت همراه شد و در نهایت موضوع به نتیجه خاصی نرسید.

مرتضی حنانه در سه سال آخر حیات خود، تصمیم به تعلیم گروهی از هنرجویان جوان که عموما در هنرستان موسیقی تحصیل می کردند می گیرد و با تدریس دروس مختلف نظری به این گروه تا جایی پیش می رود که بتواند تئوری های خود را در زمینه مبانی نظری و هارمونی پیشنهادی خود برای موسیقی ایرانی را به آنها منتقل کند و یک مکتب آهنگسازی جدید متکی بر آفرینش بر مبنای مقام های موسیقی ایران پدید بیاورد.

اما با شروع بیماری و درگذشت نابه هنگام او، این پروژه ناتمام می ماند.

امروز به مناسبت سالگرد درگذشت این استاد بزرگ موسیقی کلاسیک ایران، قصد داریم با یکی از آخرین نسل شاگردان مرتضی حنانه، یعنی امیر آهنگ نقیبی هاشمی که در کلاس های تخصصی مرتضی حنانه در سه سال آخر عمر او به عنوان هنرجو حضور داشته و در ارتباطی نزدیک با این استاد فقید و فرزند هنرمندش امیرعلی حنانه بوده است، گفتگویی داشته باشیم و از کم و کیف ماجراهایی که کلاس درس استاد و مقدار پیشرفت این کلاس ها و سبک آهنگسازی و نحوه هارمونی پیشنهادی او برای موسیقی ایران بنام «آرمونی زوج» و در نهایت موضوع میراث معنوی این هنرمند بزرگ و پاسخ به سوالات مطرح شده در طی این سالها و مواردی دیگر باخبر شویم.

لطفا ابتدا درباره کلاس آهنگسازی استاد مرتضی حنانه صحبت کنید. پیشنهاد برپایی این کلاس چگونه مطرح شد و چطور شد که برای شاگردی نزد ایشان رفتید؟

من در یک خانواده با فرهنگ و هنر دوست در تهران متولد شدم. پدرم و مادرم هر دو از دوست داران و شنوندگان فهیم موسیقی کلاسیک و موسیقی اصیل ایرانی بوده و هستند.

پدرم کارمند تلویزیون بود و در شبکه تلویزیون آموزشی (اکنون شبکه دو صدا و سیما) واقع در خیابان گاندی کار می کرد و موسس و مسئول آرشیو موسیقی آنجا بود. موسیقی کلاسیک را بخوبی می شناسد و مدتی هم در جوانی پیانو کار کرده و در پیانو شاگرد خانم شیدا قرچه داغی بود. پدرم و مادرم به دلیل علاقه وافرشان به موسیقی نام من را امیر آهنگ گذاشتند که یک نام ابتکاری از سوی پدرم هست و سابقه قبلی ندارد.

در سال ۱۳۵۹ (یازده سالگی) وارد هنرستان موسیقی تهران شدم که چند ماهی از تحصیلم در هنرستان نگذشته بود که هنرستان موسیقی به علل گوناگون از جمله شروع جنگِ تحمیلی ی ایران و عراق منحل شد و به مدت دو سال تعطیل بود، بنابراین موسیقی را بصورت خصوصی نزد اساتید مختلف از جمله استاد مصطفی کمال پورتراب تعلیم دیدم. در همان زمان که فقط یازده سال سن داشتم، پدرم دو کتاب به من داد یکی کتاب تفسیر موسیقی نوشته: سعدی حسنی و دومی هم کتابی به نام تاریخ موسیقی تالیف: سعدی حسنی چاپ سال ۱۳۳۶ به من داد که مطالعه کنم. در آن زمان این کتاب تنها مرجع آشنایی با تاریخ موسیقی کلاسیک غرب در ایران بود و من این کتاب را چندین بار مطالعه و در صفحات آخر این کتاب با نام چند آهنگساز ایرانی مانند: پرویز محمود، روبیک گریگوریان، مرتضی حنانه، هوشنگ استوار، حسین ناصحی، ثمین باغچه بان و امین الله حسین آشنا شدم. دو نکته ای که در این کتاب در مورد مرتضی حنانه توجه مرا بخود جلب کرد، یکی اینکه از مرتضی حنانه به عنوان با استعدادترین شاگردان هنرستان موسیقی یاد شده بود، چون سعدی حسنی کلمه با استعداد را فقط راجع به مرتضی حنانه نوشته بود و نکته‌ی دیگر اینکه، تاکید شده بود حنانه به هارمونی و کنترپوان موسیقی کلاسیک غرب برای موسیقی ایرانی معتقد نیست.

از همان زمان این دو موضوع، ذهن من را بسیار کنجکاو کرد چون تمامی اساتیدی که تا به آن زمان در موسیقی داشتم و همه شان هم موسیقی کلاسیک غربی کار کرده بودند به من گفته بودند که موسیقی ایرانی یک موسیقی غیر علمی است و هارمونی موسیقی کلاسیک غرب هم برای هارمونیزه کردن یک قطعه، تنها هارمونی ی علمی و بین المللی می باشد و برای تمام موسیقی های تمام ملل دیگر نیز کار آیی دارد. به عبارتی این اساتید به من و دیگر هنرجویان دیکته کرده بودند هارمونی، یک علم است و علمی‌ست بین المللی و جهانی و منظور از هارمونی هم در همه جا همان هارمونی و کنترپوان موسیقی کلاسیک غرب می باشد.

سجاد پورقناد

سجاد پورقناد

سجاد پورقناد متولد ۱۳۶۰ تهران
نوازنده تار و سه تار، خواننده آواز اپراتیک و سردبیر مجله گفتگوی هارمونیک
لیسانس تار از کنسرواتوار تهران و فوق لیسانس اتنوموزیکولوژی از دانشکده فارابی دانشگاه هنر تهران

دیدگاه ها ۱۰

  • عرض سلام و ادب و احترام خدمت دست اندرکاران هنر آرایش صداها

    زنده باد یاد استاد برجسته روانشاد مرتضی حنانه

    جناب پورقناد با مطرح کردن پرسشها ، داغ مشاجرات چندی پیش درخصوص نامه سرگشاده ی آقای امیرعلی حنانه تازه شد
    چقدر خوشحال بودم که بالاخره شاید به نتیجه ای برسیم و انتشارات چنگ دست به انتشار آثار چاپ نشده ی استاد بزند .
    جمله ای از خانم شهین حنانه به ذهنم خطور کرد که در یادنامه استاد گفته بودند : ” … کتابهایی که درباره ی موسیقی نوشته ( استاد حنانه ) همین طور مانده و نمیدانم آنها که هنگام درگذشتش شیون می کردند چرا نمی آیند اینها را بردارند و منتشر کنند شاید چراغی باشد فراراه جوانان تشنه موسیقی و هنر این دیار . واقعا این وضعیت گریه آور است .. دستاوردهای ۵۵ سال زحمت و تلاش یک هنرمند بعد از یک سال همین طور گوشه اتاق ماندهو خاک می خورد. چه کسی باید به فکر انتشارش باشد ؟ …”

    خوب ، پرسش دیگری که باید مطرح کرد این که این آثار بعد از آنیکه از اتاق استاد به کلکسیون یک انتشارات رفته است نمیدانم در ازای چه و … و ظاهرا به دست یکی از شاگردان وی ، سزاوار نیست که علیرغم دانستن اینکه استاد آنها را برای انتشار نوشتند نه انحصار ، همینطور گرد و خاک جور و ستم آنها را بپوشاند و هیچ به هیچ ؟

    عزیزی که این مسئولیت خطیر را به دوش گرفتی ، به عهد خود با استادت وفا کن … بگذار مخاطب خود تشخیص بدهد که از آن سر در می آورد یا نه !

    هنریکه مطالعه و نقد نشود ، این چه سودی خواهد داشت ؟ مگر همان زمانیکه استاد زنده بودند و درخصوص تئوری خاص خود و بحث هارمونی زوجی که مترتب بر همان تئوری ایشان است ، کنفرانسهایی گذاشتند و در همان کنفرانسها هم عده ای مثل آقای پورتراب و … که از سرآمدان موسیقی بودند ، درس تئوری از استاد حنانه می پرسیدند !! و به نحوی با تئوری و تز ایشان مخالفت میکردند ، اتفاق خاصی افتاد ؟
    شما همیشه برای یک تئوری ، مخالف ، موافق ، سر در بیار و سردر نیار دارید ! این چه دلیلی ست که می آورید که جامعه فعلا توان فهم مطالب را ندارد !! شما ناشر هستید عزیزم ، نشر بدهید … بگذارید در این جمعیت ۸۰ میلیونی که یکیشان که شما باشید و سر در آوردید ، ملت بخوانند و برای رفع اشکال و فهم بهتر به شما مراجعه کنند … چون حتما شما فهمیدید دیگر که میگویید دیگران ظرفیت فهمش را ندارند … نگذارید در پستو … هزینه های چاپش اگر زیاد میشود ، خوب مزایده بگذارید علاقمندان شرکت کنند یا کمپینی برای تامین هزینه چاپ تهیه کنید تا با کمک عمومی تامین شود …
    چرا اینقدر پیچیده کرده اید آخر

    استاد حنانه ، معتقد بودند که لزومی ندارد ما هارمونی کلاسیک را وحی منزل بدانیم ( و درست هم هست ) همانطور که گوشهای ما فواصل میان نیم پرده و پرده را زیبا می شنود و گوش یک اروپایی نه ، همینطور هم هارمونی تییرس آنها برای فواصل مخصوص ما ممکن است زیبا به گوش نیاید . شاید همه این نکات را برخورد کرده بودند اما جرات ورود به این داستان را نداشتند چون اساس کارها به هم میخورد . تئوری گام مادر یا همان گام ماهور ( یگاه ) و دوگاه و سگاه و … گرچه ما را به یاد مدهای گرگورین می اندازد ، ولی خوب نمیتوانیم مفارقت و نزدیکی موسیقی را کتمان کنیم . چه اشکال دارد که بپذیریم ؟ آیا واقعا توضیحات و تفاسیر تئوری درهم و برهم موسیقی سنتی ما سامان نمیابد ؟ خنده دار نیست که چشم و گوش بسته تنها واژه های تئوری موسیقی غرب را تحمیل کنیم به محتوای موسیقی مان ؟ اینکه اگر برابر واژه ای را در محتوای موسیقیمان نیافتیم ، پس بگوییم موسیقی ما مشکلی دارد !! اگر مثلا نت آغاز با نت شاهد متفاوت باشد ، باز نت آغاز را تونیک بنامیم چون تئوری غرب این را دیکته کرده است !!
    به نظرم راهی که استاد رفتند ، چراغی جلوی چشمان ما باز کرد و جسارتی به ما داد . ایشان خود بارها متذکر شده اند که این مسیر را باید آیندگان ادامه دهند و تکمیل کنند
    گاهگاهی به این فکر میکنم که نکند مافیایی در کار باشد و برای این که مثلا کتابهای تئوری و نمیدانم درسهای عده ای از بزرگان از رونق نیفتد ، ایده های استاد حنانه جان نگیرد و همه گیر نشود !!!
    موسیقی غرب هم همین آدمها فکور را داشت . آنها هم اولش همینطور بودند که الان ماهستیم … موسیقی آوازی ریتم آزاد … تک صدایی … بعد دوصدایی … آنهم با فواصل غیرشیطانی !! چهارم و پنجم فقط !! بعد یواش بواش جرات کردند فواصل کاسته و افزوده که ابدا ممنوع و شیطانی !! بودند را آوردند ، بعد فهمیدند که ملودیهای خطوط موازی میتوانند در عین استقلال ، معنای واحدی هم برسانند ، کنترپوان برای ملودیهاشان نوشتند ، تعداد خطوط اضافه شد ، از دل طبیعت صدای سیمها ریال هارمونی را کشف کردند … طبیعت صداهای دلنشین را با هم آمیختند و ملودیهایشان را هارمونیزه کردند … سازهایشان را اصلاح کردند ، فواصل درهم و برهم را اصلاح کردند و …. و و و که شما ها صد درصد از من بیشتر واقفید ..
    خوب ، اینها هم همین مراحل را طی کردند دیگر … باخ ، چه مصیبتی کشید تا فواصل تامپره ی خودش را جا بیندازد … ممکن بود زمان خودش فهمش را نداشتتند ، اما کسی مانع از انتشار آثارش شد ؟ باخ در زمان خودش شناخته نشد .. شاید ۱۰۰ سال پس از درگذشتش تازه باخ ، باخ شد و فهمیدند که او چه کرد و چه گفت !!!

    حالا رسیدیم به استاد حنانه ی خودمان … در زمان حیاتش که نشد ، پس از فوتش هم که آثار کلکسیون شد ، حالا نمیدانم منفعت طلبی ست یا مصلحت طلبی !! بگذاریم صدسالی بگذرد تا شاید داستان باخ دوباره بوقوع بپوندد …

    باز هم خالصانه ، از شما جناب برلیانی ، تقاضا دارم آستینها را تا دیر نشده بالا بزنید … جامعه هنری از شما متشکر خواهد بود بابت وفای به عهد … شما کم اثر چاپ نکردید … کم به جامعه هنری خدمت نکردید ، اما این یک رزومه ی ناخوش ، می تواند قلم بطلان بکشد به همه شان …

    عزیزان ، جناب امیرعلی حنانه ، جناب امیرآهنگ هاشمی و دیگران … سپاسگزاریم از شما بابت زنده کردن نقش این استاد عزیز و تبیین آنچه ایشان در نظر داشتند …

  • بله سالهای تحصیل هارمونی و پولیفونی آقای آهنگ و تعداد دیگری از هنرجویان هنرستان موسیقی را که در منزل ما برگزار میشد را بخوبی یادم می آید.سالهای ۱۳۶۶ و۱۳۶۷.
    جای بسی تأسف است این در حالیست که در عصر دهکده کوچک جهانی اگر واقعا کسانی علاقه داشتند بدانند که حنانه چه کرده می‌توانستند با یک تلفن مرا پیدا بکنند ولی هرگز در این بیست و اندی سال چنین چیزی صورت نگرفت.

  • جناب آهنگ من شمارا ستایش میکنم و میدانم در حق استاد حنانه ظلم شد.اما سئوال این است که آیا شما رساله*پلیفونی و آنتی فونال از نگاه ییبسن* را خوانده اید و میدانید همان زوج ها است ؟در هارمونی عرض میکنم

  • خانم یا آقای دکتر ج شما ابتدا بروید یاد بگیرید که خودتان را بدرستی معرفی کنید و بعد سوال کنید. از اشخاص ترسو و بی شهامت که خود را معرفی نمی کنند و اراجیف می بافند متنفرم! من هیچ نیازی به ستایش اشخاص دروغ گو همچون شما را ندارم. شما مانند بسیاری دیگر هیچ شناختی از سبک موسیقی و آرمونی استاد زنده یاد مرتضی حنانه ندارید. ولی می خواهید اظهار فضل کنید.

  • و اما (ج) اگر شما ادعا دارید که رساله پولیفونی و ……. مورد ادعای شما همان آرمونی زوج استاد مرتضی حنانه است، این را بطور مستند و با مثال های مستدل و با یک مقاله تخصصی به اثبات برسانید. و ضمن معرفی کامل خود (نام ، نام خانوادگی و سوابق تحصیلات آکادمیک یا تحصیلات غیر آکادمیک موسیقی خود) مقاله تان را هم به همین سایت بدهید تا به اشتراک بگذارند. آنوقت در مورد ادعای شما می توان نظر داد. در غیر اینصورت حرف شما یک ادعای پوچی بیش نیست و در طی این ۲۸ سال چنین ادعاهای غیر مستند و غیر مستدل که صرفا فقط ادعاست بسیار دیده و شنیده ایم و چنین حرف هایی هیچ گونه ارزشی هم ندارند.

  • آقا یا خانوم (ج) شما مطالب اشتباهی را بیان کردید که دلیل آن را نمیدانم !فقط یک نکته کتاب (ییبسن) که گفته اید ظاهرا نوشته ایست در مورد کنترپوان مدال.(رجوع کنید به کتاب کنترپوان مدال بر اساس پالسترینا و ییبسن نوشته آقای علیرضا مشایخی انتشارات دانشگاه تهران)..
    بین آن کتاب و جزوه و هارمونی استاد حنانه چه نزدیکی میتواند وجود داشته باشد !!
    قطعا ارتباطی وجود ندارد و دلیل ارتباط دادن دو مسئله بی ربط از سوی شما محل ابهام است.

  • مافیای موسیقی در ایران از مطرح شدن نظرات با ارزش مرتضی حنانه و اجرا و ضبط و انتشار آثارش سخت هراسان است.

  • دکتر ج من اصلا شما را نمی شناسم و منظورم از مافیا اصلا شما نبودید! مگر نامی از شما بردم؟ چرا این حرف مرا به خود گرفتید؟ چه دلیلی داشت که اینطوری فکر کنید؟ پس به احتمال بسیار زیاد شما هم جزیی از این مافیا هستید که اینگونه نوشتید!

  • دکتر ج یا همون جاوید واردی. ما نه در اینجا و نه در هیچ جای دیگری هیچ حرف حقی از شما نخواندیم. همه اش حرفای بی خود و منحرف کننده اذهان عمومی و ……. نگذارید بیشتر بگم!

بیشتر بحث شده است