فواصل خنثی یا میانه (۱)

دنیای اطراف ما مملو از صداهایی با فرکانس های مختلف هستند که به شرط قرار گرفتن در محدوده شنیداری ۲۰-۲۰۰۰۰ HZ قابل درک می باشند. انسان در این دنیای پر از صدا و در طول تاریخ فرکانس هایی را از محدوده شنیداری انتخاب کرد تا فاصله موسیقایی ایجاد و به بیانی ملودیک دست یابد. فلوت های استخوانی باقی مانده از هزاران سال پیش مؤید این مطلب اند. با گذشت قرنها بشر متوجه مفهومی به نام سیستم کوک شد. سیستم کوک روشی است که تئوریسین یا نوازنده به وسیله آن مشخص می کند چه فواصلی را برای اشل صوتی خود انتخاب کند. (Alves 2013:10)

در طی قرون مختلف انواع و اقسام سیستم های کوک در اروپا به کاربرده شده و بنا به دلایل مختلف مانند ایجاد اشکال در مدولاسیون در نهایت به صورت سیستم استاندارد ۱۲ نیم پرده مساوی تثبیت گردید.

در این سیستم به دلیل مساوی بودن نیم پرده ها امکان مدولاسیون بین تمام تونالیته های ماژور و مینور وجود دارد.

با این حال در فرهنگ های موسیقی غیر اروپایی، تنوع سیستم های کوک فراوان بوده و در موسیقی میکروتونال و تعدای از فرهنگهای موسیقایی مانند موسیقی خاورمیانه فواصلی متفاوت از پرده و نیم پرده کاربرد دارد. مثلا در موسیقی ایران فواصل میکروتونال «خنثی» (Neutral) یا «میانه» باعث شکل گیری لحن خاص موسیقی دستگاهی شده اند.

فاصله خنثی (Neutral Interval)
اصطلاح فاصله خنثی اولین بار توسط لندجان پیتر نیکولاس (land Jan Pieter Nicolaas) حین مطالعه موسیقی عرب و در مقاله “Recherche sur l’histoire de la gamme arabe” وضع گردید. (Ghrab 2005:69) هرمان فون هلمهولتز (۱۸۲۱-۱۸۹۴) فیزیکدان آلمانی نیز در کتاب “On the Sensations of Tone” این لفظ را به کار برده است. او می نویسد فاصله خنثی فاصله ای است بین دو فاصله اروپایی که خاصیت هیچ کدام از آن دو را نداشته باشد (البته منظور خود از فاصله اروپایی را قید نمی کند) (Helmholtz 1885:525).

آنچنانکه از توضیحات هلمهولتز بر می آید، ظاهرا تاثیر شنیداری فاصله خنثی مشخص کننده آن است که به سمت چه فاصله ای گرایش پیدا می کند. مثلا وی عنوان می کند که فاصله سوم خنثی زلزل (۳۵۵ سنت) یک فاصله خنثی واقعی است چرا که رفتاری کاملا مستقل داشته و گرایش لحنی به سوی سوم کوچک طبیعی ۳۱۶ سنت و سوم بزرگ طبیعی ۳۸۶ سنت ندارد. نگاه هلمهولتز از این نظر جالب است که فاصله خنثی را دقیقا میانگین حسابی دو فاصله اطراف آن فرض می کند:

از طرف دیگر می توان فرض کرد که اندازه فاصله سوم خنثی نصف لگاریتمی فاصله پنجم طبیعی است.

هلمهولتز در جایی دیگر لفظ خنثی (Neutral) را در مورد چهارم افزوده یا پنجم کاسته (ترایتون) نیز به کار می برد. او فاصله ۵۵۰ سنت را ترایتون خنثی می نامد (Helmholtz 1885:525). بر عکس او ایوان ویشنگردسی (Ivan Wyschnegradsky) آهنگساز و محقق میکروتونال روس، در مورد فاصله ترایتون خنثی ۵۵۰ سنتی (مورد اشاره هلمهولتز) عنوان فاصله چهارم بزرگ (Major fourth) را استفاده می کند (Skinner 2007:25):