گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

فواصل خنثی یا میانه (۲)

معکوس فاصله چهارم بزرگ فاصله ای است به نام پنجم کوچک (Minor Fifth) که معادل ۶۵۰ سنت در سیستم ۲۴ قسمتی مساوی است. ناگفته نماند که ویشنگردسی فاصله چهارم بزرگ را از جهت آنکه معادل هارمونیک ۱۱ (فاصله ۸/۱۱) هست دارای نقش مهمی می داند.

اما همچنان که آلیوس هابا (Alois Hába) آهنگساز و تئوریسین چک) نیز در آثار خود از لفظ خنثی استفاده کرده است، امروزه اعتقاد بر این است که فاصله خنثی فاصله ای است که نه مینور است و نه ماژور بلکه در بین آنها قرار دارد. (Skinner 2007:23) مثلا در سیستم ۲۴ قسمتی مساوی فاصله خنثی ۳۵۰ سنتی را می توان بین فاصله سوم کوچک ۳۰۰ سنتی و فاصله سوم بزرگ ۴۰۰ سنتی مشاهده نمود و همچنانکه قبلا عنوان شد آن را نصف لگاریتمی فاصله پنجم فرض کرد.

سیاوش بیضایی، آهنگسازو محقق موسیقی به فاصله خنثی، “فاصله میانه” می گوید. طبق نظر او برای نامگذاری بعضی از درجات ربع پرده ای و به دلیل کارکرد موسیقایی مستقل آنها و نامفهوم بودن عبارت “خنثی” باید از لفظ “میانه” استفاده کرد. (بیضایی ۱۳۸۲)


سیاوش بیضایی به جای به کارگیری عباراتی مانند: “ترایتون خنثی” یا “چهارم بزرگ” فاصله ۵۵۰ سنتی را “چهارم نیم افزوده” و فاصله پنجم کوچک ۶۵۰ سنتی را “پنجم نیم کاسته” می نامد (بیضایی ۱۳۸۲ ٬ ۶۸). در منابع دیگر نیز لفظ نیم افزوده (semi-augmented) و نیم کاسته (semi-diminished) به کار رفته است. (Huygens-Fokker Foundation 2017)

داو کینان (Dave Keenan) محقق استرالیایی موسیقی میکروتونال و یکی از طراحان شیوه نت نویسی میکروتونال (sagittal) برای نامگذاری فواصل چهارم و پنجم نیم افزوده از پیشوند “Super” استفاده می کند، مثل: “Super fourth – Super fifth”. او همچنین برای نامگذاری چهارم و پنجم نیم کاسته از پیشوند “Sub” برای مثال: “Sub fourth- Sub fifth” استفاده می کند. (Keenan 1999)

در متون قدیم ایرانی مرتبط با تئوری فواصل و دست کم از زمان فارابی به بعد عباراتی مانند “وسطی زلزل” (معادل سوم خنثی) و “مجنب” (معادل دوم خنثی) در توصیف این فواصل استفاده شده است. (بیضایی ۱۳۸۲)

تنوع اندازه فواصل خنثی

همچنانکه قبلا ذکر شد، به دلیل تنوع سیستمهای کوک چه در فرهنگ اروپایی و چه در فرهنگهای غیر اروپایی فواصل موسیقایی اندازه های مختلفی را نشان می دهند. به همین دلیل یک ملودی خاص در سیستمهای مختلف لحن متفاوتی پیدا می کند. در یک مورد هورن-بوستل (Hornbostel) موسیقی شناس تطبیقی؛ به هنگام تحقیق در موسیقی تونس به نتایجی جالب دست یافت. طبق نظر او فاصله سوم کوچک محدوده بین ۲۷۵ تا ۳۲۵ سنت و فاصله سوم خنثی یا میانه محدوده ۳۲۵ تا ۳۷۵ سنت را شامل می شود. (Ghrb 2005:72)

علی رغم تلاش تئوریسین های معاصر و قدیم (مانند فارابی و ابن سینا و زلزل) در تعیین جایگاه فواصل خنثی یا میانه «شناور بودن محدوده فواصل» به عنوان یکی از مشخصه های فرهنگهای غیر اروپایی احتمالا دلیلی حسی دارد، چراکه این نوازنده است که بر اساس حس زیباشناختی خود عمل می کند و اندازه فاصله را تعیین می نماید. ولی اگر در نهایت سیستم کوکی تعریف شود، باید پایبندی به فواصل آن سیستم کوک وجود داشته باشد. به عنوان مثال در جدول زیر چهار سیستم تقسیم مساوی متفاوت را مشاهده می کنیم. در سیستم ۲۴ و ۲۸ قسمتی «سوم میانه» دقیقا میانگین «سوم کوچک» و «سوم بزرگ» است، در حالی که در سیستم ۳۶ قسمتی چنین نیست و «سوم میانه» ۳۳۳.۳۳ یا ۳۶۶.۶۶ هیچ رابطه ای با «سوم بزرگ» و «سوم کوچک» آن سیستم ندارد.

شاهین مهاجری

شاهین مهاجری

متولد ۱۳۵۰ تهران
لیسانس زمین شناسی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۴
نوازنده و محقق تمبک و میکروتونالیست

۱ نظر

بیشتر بحث شده است