نقد تاریخ نگاری موسیقی ایرانی (۶)

اگر به این رویداد تاریخی از دیدگاه فرهنگ ملی بنگریم و آنچنان که نویسنده کتاب ایران گواهواره دانش و هنر… بررسی نموده و آواز خواندن چند بنای ایرانی را (که موسیقی دان حرفه ای هم نبوده اند و معلوم نیست که بدون ساز چه می خوانده اند) در مکه باعث رواج موسیقی ایرانی در مملکت عرب دانسته، بررسی کنیم، باید به این نتیجه برسیم که موسیقی ایرانی در دوران بهرام گور ساسانی (موسیقی دوران خسرو پرویز و داستان های نظامی درباره بارید و نکیسا مربوط است به حدود ۱۵۰ سال بعد از این واقعه) در حقیقت موسیقی هندی بوده و ایرانیان موسیقی خاص خود یعنی موسیقی ایرانی نداشته اند.

اما از دیدگاه موسیقی شناسی به این نتیجه می رسیم که در این دوران بین موسیقی ایرانی و هندی نمی توان تفکیکی قائل شد، چرا که در غیر این صورت دستان سازان و مطربان هندی نمی توانند در هر شهر و بُقعه ای خلق را خوش کنند و خوش باشند. این نوع فعل و انفعالات در ادبیات و شعر امکان ندارند و شاعران فارسی زبان در مکه و هندی زبان در شهرها و قصبات ایران فهمیده نمی شوند و نمی توانند رابطه برقرار کنند. شرط اولیه این اتفاق و رابطه، مشترک بودنِ زبان موسیقیایی است.

البته در زمان حال، از دیدگاه هنری و فنی، موسیقی ایرانی از موسیقی های عربی، ترکی، هندی یا اروپایی قابل تفکیک است و ویژگی آن بر دو پایه اصلی قرار دارد: اول نظام دستگاهی و ردیف های آن و دوم سازها و تکنیک های نوازندگی خاص موسیقی ایرانی. حتی آن موسیقی که تنها بر یکی از این دو پایه اصلی قرار داشته باشد، از دیدگاه هنری به حیطه موسیقی ایرانی وارد می شود. اگر ردیف دستگاهی با ویولن یا پیانو نواخته شود، ایرانی بودنش قابل شناسایی است هرچند که در این مورد عقاید مختلفی مطرح شده و جای بحث و نقد موجود است.

همچنین اگر یک آهنگ عربی یا ترکی و حتی یک والس اروپایی با ساز تار و تکنیک خاص موسیقی ایرانی نواخته شود، ایرانی نبودنش دقیقاً محرز نیست. اما از این دو پایه اصلی در طول تاریخ، تحقیقاً نشانی قدیمی تر از حدود ۲۰۰ سال پیدا نخواهیم کرد. با حدس و گمان می توان پنداشت که چنین تحولی در موسیقی ایران، یعنی استقرار آن بر نظام دستگاهی و سازهای خاص ایرانی احتمالاً در دوران صفویه آغاز شده است.

از دیدگاه جامعه شناسی، موسیقی ایرانی هم در زمان حال و هم در طول تاریخ آن، موسیقی ای است که مردم ایران – در هر دوره و زمانی – آن را می شناسند، می فهمند و مورد استفاده قرار می دهند.