نماد‌شناسی عود (۸)

فارمر (۳۳) با استنتاج از منابع مختلف، جدولی فراهم آورده که در آن چگونگی ارتباط پدیده‌ها و ماده‌ها با یکدیگر و با ۴ سیم عود را نشان می‌دهد. بم‌ترین سیم، سیم بم (لا)، تداعی‌گر کهنسالی، آب، زمستان و شب است. زیرترین سیم، سیم زیر (دو)، با رشادت، آتش، جذابیت، غرور و غیره پیوند دارد. بنابراین سیم‌های بم‌تر نمادی از انزوا و سکون اند در حالی‌که سیم‌های زیرتر بیانگر چابکی و جنب‌و‌جوش هستند. عقایدی مشابه این به صورت گسترده‌ای در دنیای باستان و همچنین اروپای سده‌های میانه رواج داشت.

موسیقی‌دان مشهور، زریاب، که در دوران هارون‌الرشید در دربار وی- که معلمش نیز در آن به اجرا می‌پرداخت- عود می‌نواخت، مدت زیادی در آندلس به کار پرداخت و نقل است که سیم پنجم را به عود اضافه کرد.(۳۴) (پیشتر مشاهده کردیم که یکی دیگر از دانشمندان آندولسی «ابن‌سینا»* به وجود سیم پنجم عود اشاره کرده بود). زریاب می‌بایست موسیقی‌‌دان عالی‌رتبه‌ای باشد چرا که گفته‌شده در‌آمد وی ۴۰۰۰۰ سکه در سال بوده است.

خلاقیت او از اضافه کردن سیم پنجم عود نیز فراتر رفت چرا که عود او سبک‌وزن‌تر از سایر عودهای معمول بود (۳۵) و سیم‌های آن بر اساس گفته‌ی «ریبرا»(۳۶) جنسی متفاوت از سیم سازهای نوازندگان دیگر داشت. در ساز او، بم‌ترین سیم و سومین سیم از روده‌ی شیر ساخته شده بود. همچنین سیم چهارم سیاه رنگ و نماد سودا، سیم سوم سفید رنگ و نماد بلغم، دومین سیم سرخ رنگ به نشانی از خون و زیرترین سیم، زردرنگ و تداعی‌گر صفرا بود. وی سیم سرخ رنگ دیگری نیز در میان سیم‌ها افزود و آن سیم نمادی از روح بود.(۳۷)

در اخوان‌الصفا نیز تلاش‌هایی برای مشخص کردن ارتباط سیم‌های عود و اعمال پزشکی انجام شده است. برای نمونه سیم مثلث به کسانی که از یک نوع بیماری و ناخوشی –معمولاً گریبان‌گیر جوانان- رنج می‌برند، سلامت کامل می‌بخشد.(۳۸) بنابراین مشاهده می‌کنیم که این ساز تقریباً با سبک زندگی اعراب عجین و آمیخته شده ‌است.(۳۹)

بسیاری از منابع قدیمی درباره‌ی ابعاد و نسبت‌های صحیح ساز عود صحبت کرده‌اند . البته ابعاد و اندازه‌هایی که امروزه به کار می‌روند به ندرت در این مطالب یافت می‌شوند اما نسبت و ارتباط اجزای مختلف ساز به هر حال تا اندازه‌ای توضیح داده شده است. یکی از دستورهای متداول و در عین حال تغییر‌ناپذیر در مورد نسبت‌ها به این شرح است: (۴۰)


طول کاسه = دوبرابر اندازه‌ی عرض کاسه

عمق کاسه = نصف پهنای کاسه

طول دسته = یک چهارم طول کاسه

پی نوشت

به نظر می‌رسد نویسنده، ابن‌سینا را به اشتباه منتسب به آندولس ذکر کرده است. [م]

۳۳- همان، ۹. فارمر جدولی فراهم آورده که در آن نظر مولفان گوناگون را در مورد این موضوع کنار هم قرار داده است.

۳۴- پیشینه‌ی زریاب در این کتاب فارمر قابل دسترسی است:

H. Farmer, A History of Arabian Music to the XIII Century, London: Luzac, 1929, 128-130.

۳۵- J. Ribera, Music in Ancient Spain and Arabia (transl. by E. Hague from La musica de las cantigas), Stanford: Stanford University Press, 1929, 100.

۳۶- همان،۱۰۲. اشاره کردیم که در نسخه‌ی فارمر، سیم دوم، سوم و چهارم از جنس روده‌ی شیر است. رک:

History of Arabian Music, 109 H. Farmer,


۳۷- Ribera, Music in Ancient Spain and Arabia, 103

۳۸- J. Laborde, Essai sur la musique ancienne et moderne, Paris: Pierres, 1780, vol. I, 194.

۳۹- منظور از نقل این نکته این است که عود در فرهنگ فولکلور، در طب، در علم و ریاضیات و البته در موسیقی نقش ایفا می‌کند. پدیده‌هایی از این دست ناشی از نفوذ و وابستگی، در فرهنگ عرب و آداب قومی است.

۴۰- H. Farmer, “The Structure of the Arabian and Persian Lute.