علیرضا جواهری
در نگاهی کلی می توان از چند زاویه به بررسی قطعات و آثار پرویز مشکاتیان پرداخت که به طور خلاصه به شرح زیر است:
۱ – استفاده ازوزن ها، ضرباهنگ و دور های متنوع و متفاوت در تصنیف ها، پیش درآمد ها و چهارمضراب ها
۲- تاثیر پذیری از ردیف موسیقی ملی ایران
۳- تاثیر پذیری از آثار برجستۀ موسیقی هنرمندان صاحبنام ایران و تنظیم و بازسازی برخی از این قطعات
۴- نگرشی نو به الگوی ساختاری پیش درآمد
۵- نگرشی نو به تصنیف و ترانه و جمله بندی و ساختار آن
۶- نگرشی نو به چهارمضراب و استفاده از پایه های متنوع و متفاوت
۷- بررسی کوتاه و گذرای آثار تنظیم شده برای گروه بزرگ ساز های ایرانی
۸- آثار تلفیقی تنظیم شده برای مجموعۀ ساز های ایرانی و ساز های جهانی
الف- استفاده از وزن ها، ضرباهنگ و دور های متنوع و متفاوت در تصنیف ها، پیش درآمد ها و چهارمضراب ها
تنوع وزن ها ومیزان بندی های متفاوت از نکات بارز آثار پرویز مشکاتیان هستند. برای بررسی بهتر این موضوع، چند تصنیف، چهارمضراب و ضربی را مورد ارزیابی گذرا قرار می دهیم.
تصنیف شیدائی: این تصنیف در آواز دشتی و بر اساس دو غزل از حافظ طراحی و ساخته شده است. بخش اول آن اقتباس از غزلیست با این مطلع:
در همه دیر مغان نیست چو من شیدائی
خرقه جایی گرو باده و دفتر جائی
و در انتهای تصنیف تک بیتی از غزل پادشه خوبان:
زین دایرۀ مینا خونین جگرم می ده
تا حل کنم این مشکل در ساغر مینائی
وزن این دو غزل بر پایۀ بحرهزج مثمّن اخرب (مفعول مفاعیلن // مفعول مفاعیلن) بوده و تصنیف به صورت هفت ضربی در دور نامنظم چهارده تایی طراحی و ساخته شده است. دور ابتدای تصنیف ۴+۴+۳+۳ بوده و چهار بیت از غزل اول با همین دور اجرا می شود. در انتها و در تک بیت غزل دوم شاهد تغییر دور به صورت ۴+۴+۴+۲ هستیم که این وزن تا انتهای تصنیف برای این تک بیت و تکرار آن حفظ می شود.
تصنیف «شیدایی» در آواز دشتی را بشنوید
همانطور که در تصویر مشاهده می کنید وزن ابیات ابتدایی این تصنیف به صورت دوری نا منظم هست و تقسیم بندی هجایی برای دو میزان اول مشخص شده است. این ترکیب تا بخش نهایی اثر حفظ شده و به همین صورت ۴+۴+۳+۳ ادامه می یابد.
در بیت انتهایی شاهد تغییر دور درونی هستیم ولی باز هم همان ترکیب چهارده تایی تا انتهای اثر حفظ می گردد.
تصنیف «شیدایی» در آواز دشتی را بشنوید
تصنیف جان جهان: این تصنیف بر اساس غزلی از دیوان شمس سرودۀ مولوی با مطلع زیر طراحی و ساخته شده است.
جان جهان دوش کجا بوده ای
نی غلطم در دل ما بوده ای
وزن این غزل بر پایۀ بحر سریع مسدّس مطوّی مکشوف (مفتعلن مفتعلن فاعلن) بوده و تصنیف در وزن دوضربی ترکیبی ۸/۶ ساخته شده است.
پایۀ اصلی مقدمۀ تصنیف به صورت زیر است:
تصنیف «جان جهان» در دستگاه نوا را بشنوید
در مقدمۀ تصنیف و جواب بخش های آوازی از وزن ها و کشش های متنوع و متفاوتی استفاده شده که در واقع نوعی بدعت و نو آوری محسوب می شوند و در آثار گذشتگان و قبل از این اثر کمتر می توان به چنین ترکیبات موزونی دست یافت. برای مثال به نمونه های زیر توجه کنید.
تصنیف «جان جهان» در دستگاه نوا را بشنوید
سه مثال ذکر شدۀ بالا همگی نغماتی هستند که در قالب وزن اصلی قطعه و بر اساس آن طراحی و اجرا شده اند و همزمان با اجرای این نغمات، پایۀ اصلی مقدمه با همراهی دف و ساز های مضرابی بم گروه اجرا می شود. در جملۀ دیگری از مقدمۀ تصنیف شاهد وزنی متفاوت و بسیار ویژه هستیم که همزمان با پایۀ اصلی اجرا می شود.
سوالی که مطرح است اینه که برای نوشتن اینگونه ریتم ها بهتر است آن را هفت ضربی بنویسیم یا اینکه دور ها خرد شده و با توجه به تعداد ریز آنها نوشته شود؟
به نظر نوشتن به صورت هفت ضربی راحت تر هست و اینگونه نوشتن بیشتر خواندن و درک اثر رو سخت تر و پیچیده تر کرده.
دیدگاه ها در مورد نوشتار ریتمیک آثار شرقی متفاوت است برخی معتقد به ساده نویسی بوده و برخی هم معتقدند دور این آثار در نوشتار باید رعایت شود.
تصنیف شیدائی در واقع هفت ضربی با دور های نامنظم است که برای رعایت ریزه کاری ها به صورت دور ۱۴ تایی در نظر گرفته شده تا تقسیمات درونی آن مشخص تر باشد.