گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

بررسی برخی ویژگی های ساختاری آثار پرویز مشکاتیان (۴)

پرویز مشکاتیان (۱۳۳۴-۱۳۸۸)

این جمله با اینکه در نگاه اول حالت آوازی داشته و در ظاهر با وزن آزاد نواخته می شود ولی با کمی تامل متوجه می شویم که این جملۀ با حالت آوازی، کاملا در قالب وزن اصلی مقدمۀ تصنیف بوده و در حین اجرای آن پایۀ اصلی هم توسط بخش دیگری از گروه اجرا می شود. این جمله یکی از بدیع ترین و خلاقانه ترین نغمات زمان خود محسوب می شد و هنوز هم کمتر شاهد چنین پرداخت هایی پیچیده در آثار موسیقی ایرانی هستیم. دشواری اجرای چنین جملاتی زمانی بیشتر نمایان می شود که ناگزیر باشیم آن را در قالب وزن اصلی قطعه و با همراهی پایۀ اصلی اجرا کنیم. حال به جملۀ مورد نظر و وزن اجرایی آن توجه کنید.


audio file تصنیف «جان جهان» در دستگاه نوا را بشنوید

همچنین یک بار دیگر به پایۀ اصلی مقدمۀ تصنیف توجه کنید. همانطور که ذکر شد در اجرای گروهی این اثر، جملۀ بالا به طور همزمان با پایۀ زیر اجرا می شود.

سماع آئین: این قطعه در دستگاه همایون و آواز اصفهان و بر اساس گوشه های چکاوک و شوشتری ساخته شده است و در آن اشاره هایی به گوشه های بیداد، بیات راجع، عشاق و جامه دران می شود. نکتۀ بارز و جالب توجه این قطعه وزن پیچیدۀ آن و استفاده از دور های نامنظم می باشد. دور اصلی وزن اثر هجده تایی بوده و در برخی جملات تکمیلی دور آن دوازده تایی می شود. در دور اصلی یعنی دور هجده تایی ترکیب اصلی به صورت ۳+۳+۴+۴+۴ بوده و در برخی جملات با تغییر دور به ۶+۶+۶ تبدیل می شود. در برخی جملات با توجه به سر ضرب ها و ضرب قوی در ابتدای جملات مشابه، دور به (۲+۴)+(۲+۴)+۶ تبدیل می شود. این اثر از لحاظ وزن و نوع ساختار ویژۀ آن بسیار جذاب و گوشنواز است و بر خلاف بسیاری از آثار مشابه، این اثر با اینکه از وزن و ضرباهنگ متفاوت و متنوعی برخوردار است ولی به راحتی با شنونده ارتباط برقرار کرده و مخاطب اثر پس از حتی یک بار شنیدن می تواند جملات و نغمات این اثر را مرور و زمزمه نماید.

ابتدا به جملۀ آغازین و تکراری اثر توجه می کنیم که هم حکم پایۀ قطعه را داشته و هم به مانند یک ترجیع بند در انتهای هر یک از جملات در فواصل مختلف (چکاوک، بیداد و عشاق) به گوش می رسد.


audio file قطعۀ «سماع آئین» را بشنوید

همین پایه را پس از توالی چند جمله در گوشۀ بیداد می شنویم و باز هم همان دور هجده تایی به صورت ۳+۳+۴+۴+۴ رعایت می شود.


audio file قطعۀ «سماع آئین» را بشنوید

در ادامه شاهد جمله ای هستیم با دور ۶+۶+۶ که در درون هر دور شش تایی باز شاهد سر ضرب های متفاوت هستیم و دومرتبه پس از اجرای جملۀ بیات راجع پایۀ در فواصل گوشۀ بیداد تکرار می شود. توجه کنید که دور اصلی جملۀ بیات راجع با رعایت دقیق تر سر ضرب ها و ضرب های نیمه قوی به صورت (۲+۴)+(۲+۴)+۶ می شود.


audio file قطعۀ «سماع آئین» را بشنوید

در جملات میانی قطعه باز هم شاهد دور های متفاوت در ساختار نغمات هستیم. برای مثال در جملۀ جامه دران پس از یک دور هجده تایی با همان الگوی اصلی به یک نیم جمله با وزن تک ضربی شش تایی می رسیم و این ترکیب تا انتهای این جمله رعایت می شود.

در ادامه باز هم شاهد جمله ای دیگر در گوشۀ شوشتری با همان الگوی اصلی هجده تایی ۳+۳+۴+۴+۴ هستیم.

و باز در ادامه جملۀ دیگری در گوشۀ شوشتری اجرا می شود که با وزن و دور اصلی جملات دیگر مطابقت دارد.

به چند جملۀ دیگر که با همین وزن و دور طراحی و ساخته شده اند، توجه کنید.


audio file قطعۀ «سماع آئین» را بشنوید

همچنین در قسمت هایی از آهنگ پایۀ اصلی قطعه به صورت زیر تغییر می کند ولی باز هم وزن و دور اصلی اثر رعایت می شود.

علیرضا جواهری

علیرضا جواهری

۱ نظر

بیشتر بحث شده است