بررسی برخی ویژگی های ساختاری آثار پرویز مشکاتیان (VI)

یکشنبه ۳ تیر ۱۳۹۷

، توسط: علیرضا جواهری

پرویز مشکاتیان

پیروزی (چهارگاه): قطعه ای است در دستگاه چهارگاه با الگوی ساختاری چهارمضراب و با وزنی لنگ و دور ده تایی با ترکیب منظم و دائمی ۳+۴+۳، با اینکه وزن اجرایی این اثر پیچیده است و اجرا و حفظ آن برای نوازندگان کاری مشکل، ولی از لحاظ نغمات و جمله بندی ترکیبی است بسیار شنیدنی و گوش آشنا، این قطعه از مشهور ترین آثار ساخته شدۀ بی کلام در مجموعه آثار چاووش است که برای ترکیب ساز های سنتور، تار، بمتار و کمانچه به عنوان بخش ساز های نغمه پرداز و تنبک به عنوان بخش کوبه ای گروه، طراحی و تنظیم شده است. در قسمتی از اثر نیز شاهد همنوازی دو تنبک بدون همراهی ساز های نغمه پرداز هستیم. در ساخت این قطعه به گوشه هایی چون درآمد، زابل، مخالف چهارگاه، حصار و فرود به چهارگاه اشاره شده است. همانطور که ذکر شد وزن ده تایی این اثر از ابتدا تا انتها ثابت است و در حین اجرای قطعه تغییری نمی کند. ابتدا به پایۀ اثر توجه کنید؛ بعد اجرای هر یک جملات مجددا به این پایه در فواصل مختلف دستگاه چهارگاه می رسیم:

بخشی از قطعه «پیروزی» در دستگاه چهارگاه را بشنوید
در اکثر جملات این قطعه نغمۀ اصلی از قسمت میانۀ میزان یعنی بخش چهار تایی آغاز می شود و برای بخش سه تایی اول، پایه ای کوتاه در نظر گرفته شده است. به جمله ای از این اثر توجه کنید و سعی کنید با توجه به دور منظم و ذکر شده روند ساختاری نغمات را مرور کنید.

حال به جمله ای دیگر از این قطعه توجه نمایید، باز هم به مانند مثال قبلی در اینجا هم نغمۀ اصلی از قسمت میانی یعنی بخش چهارتایی آغاز می شود. در تکرار مجدد این جمله و در دفعۀ دوم به جای پایۀ کوتاه، نیم جمله ای کوتاه در بخش سه ضربی اول میزان اجرا می شود که در اصل پایان جملۀ اصلی محسوب می شود و برای همین برگشت از میانۀ میزان یعنی بخش چهارتایی به همان بخش در میزان های قبلی باز می گردد. شاید یکی از دلایل مشکل بودن اجرای این اثر پیدا کردن سر ضرب اصلی در این توالی سه ضربی و چهار ضربی باشد. به خصوص برای شنوندگان این اثر پیدا کردن سرضرب اصلی قطعه برای لحظاتی کاریست مشکل و مبهم.

بخشی از قطعه «پیروزی» در دستگاه چهارگاه را بشنوید

حال به جمله ای توجه کنید که بر خلاف مثال های قبل از ابتدای میزان آغاز شده و در انتها به پایۀ اصلی ختم می شود:

بخشی از قطعه «پیروزی» در دستگاه چهارگاه را بشنوید

در حین اجرای جملات شاهد تقسیمات متفاوت زمانی در بخش های متفاوت سه و چهار تایی اثر هستیم و این ترکیب های متفاوت باعث ایجاد تنوع در ساختار جملات شده است به نحوی که هر یک از جملات با توجه به این تغییرات دارای حس و بیانی کاملا متفاوت هستند که نسبت به جملات قبلی تازه و جدید هستند. برای مثال به بخشی از جملات مربوط به گوشۀ مخالف چهارگاه در این اثر توجه کنید و دقت کنید وزن ساختاری جملات چه تغییراتی نسبت به جملات قبلی خود کرده است:

بخشی از قطعه «پیروزی» در دستگاه چهارگاه را بشنوید

بخشی از قطعه «پیروزی» در دستگاه چهارگاه را بشنوید

در قسمتی دیگر از اثر شاهد جمله ای در درآمد چهارگاه هستیم که شروع آن از قسمت چهارتایی وزن اثر یعنی میانۀ میزان است. در نیم جملۀ دوم همان نیم جملۀ اول تکرار شده با این تفاوت که این بار آغاز نغمه از ضرب سوم قسمت چهار تایی است و این موضوع مرور وزن اصلی و پیدا کردن سرضرب اصلی را بسیار مشکل می کند. نکتۀ دیگر اینکه پایان هر نیم جمله در نیمۀ اول میزان بعدی یعنی قسمت سه تایی اول است:

بخشی از قطعه «پیروزی» در دستگاه چهارگاه را بشنوید

در بخش حصار شاهد ضد ضرب های متعدد در بخش های اول و سوم میزان ها هستیم و این ضد ضرب ها دوباره در ایجاد فضای جدید و متنوع نقش بسیار ایفا می کنند. در تنظیم گروهی این جمله توسط بمتار اجرا شده و سنتور و تار جملۀ دیگری را در گوشۀ حصار می نوازند. ابتدا به تنظیم یک صدایی اثر توجه کنید؛ محل ضد ضرب ها در تصویر مشخص شده است:

و در ادامه توجه کنید به همین بخش در تنظیم گروهی برای ساز های ایرانی.

بخشی از قطعه «پیروزی» در دستگاه چهارگاه را بشنوید

در انتها توجه کنید به بخش مربوط به تکنوازی و همنوازی تمبک و تنوع اجرایی در وزن اجرایی این ساز:

بخشی از قطعه «پیروزی» در دستگاه چهارگاه را بشنوید

در این رابطه بخوانید

ارسال دیدگاه

«نغمه های گمشده» به انتشار رسید

«نغمه های گمشده» مجموعه ۱۸ قطعه برای گیتار کلاسیک شامل ۱۴ اثر سولو و چهار قطعه کوارتت است که با همکاری پیمان شیرالی نوازنده و آهنگساز ایرانی و آسونتو جیاسکو نوازنده و آهنگساز ایتالیایی تهیه شده است.

نگاهی اجمالی به شیوه‌ی کار واروژان (IV)

غیر از یک نفر از تنظیم‌کننده‌های جوان که پاسخ برخی از پرسش‌های ذهنی من را داشت و اتفاقاً چون ارتباط خوبی با یکی از آهنگ‌سازان پیشکسوت و هم‌زمان با واروژان دارد، پیشنهاد کرد که برای رسیدن به بهترین اطلاعات باید به آهنگ‌سازان پیشکسوت و هم‌دوره‌ی واروژان مراجعه کنم؛ ولی چون مطمئن بودم در این شماره‌ی ماهنامه‌ی هنر موسیقی حتماً همکاران نویسنده سراغ استادانی چون «ناصر چشم‌آذر» خواهند رفت و ممکن است مطلب من دچار معضل دوباره‌کاری و موازی‌کاری با مطلب نویسنده‌ای دیگر شود، از این کار پرهیز کردم.

آخرین ارسال‌ها

از روزهای گذشته…

هارمونیک (IV)

به طور حتم یکی از مهمترین و اساسی ترین بخشها در توسعه و شکوفایی یک صنعت، قابلیت توصیفی آن در مباحث پایه ای و زیرساختی موضوع مورد بررسی است و از آنجا که از ریاضیات برای بیان صریح و دقیق اصول مهندسی در اغلب رشته ها استفاده میشود، میتوان اذعان داشت، ریاضیات در پیشبرد صنعت نقشی اساسی و تعیین کننده دارد؛ اما خود بیان و آنالیز موضوع و تطابق بحث عامل مهمی است که معمولآدر حوزه فیزیک جای میگیرد.

جونی آلیده، سلطان راک فرانسه (II)

در ابتدای کارش، جونی قدرت آوازی که به آن شناخته می شود را نداشت. آن چیزی که در اولین آلبوم هایش می شنویم صدایی بی ثبات است که به روشنی تحت تاثیر ستاره راک آمریکایی اِلویس پریسلی (Elvis Presley) قرار دارد. همانند سلطان راک، جونیِ جوان انتهای حرف های صدادار را به سمت زیر می سُراند و از نام آوا ها (onomatopée) خیلی استفاده می کرد (مثل yeah yeah معروف). او کلمات را بالا و پایین می برد همان طور که پایش را برای دعوت به رقص به زمین می کوبید.

“رازهای” استرادیواری (XI)

استراد با داشتن یک اندازه واقعی از ساز و تهیه الگو از بخش های لازم با استفاده از چوب یا کاغذ و تعیین ابعاد و ضخامتها، کار خود را شروع می کرد. سازی که طی این روند ساخته می شد اغلب در آینده حتی با فاصله چندین سال دوباره تکرار می شد و به همین علت، وی به عنوان کار نهایی قطعاتی را که در ساخت ساز بکار می رفتند، از جمله کلیه قالبها، طرح ها، الگوها، اندازه ها و الگوهای انحناهای طولی و عرضی را با حروف الفبای مشابه و یکسان علامتگذاری کرده و تمام آنها را بصورت منظم در یک پاکت نامه نگهداری می کرد.

دستانم یاریم نمی کنند (II)

همان طور که در شماره قبل این مقاله ذکر شد، درمان عارضه کرامپ نویسندگان (نوازندگان) ناامید کننده است. با این وجود شیوه های درمانی اندکی وجود دارد که البته بسیار به طول می انجامد. حداقل به اندازه عمر بوجود آمدن این بیماری! نزدیک به ۵% از مبتلایان به عارضه کرامپ نویسندگان به خودی خود درمان می شوند که البته در ۵ سال اول نیز می تواند عود کند. از راههای درمان این عارضه میتوان به استفاده از تحریک الکتریکی عصب (TENS) در عضلات خم کننده ساعد نام برد که در دوره زمانهای ۲ هفته ای صورت می گیرد و سبب تقویت هماهنگی عضلات تا مدت ۳ هفته بعد از درمان می شود؛ بنا براین یک درمان موقتی است.

درباره «سلوک» (I)

«سلوک» اثری است به آهنگسازی «نفیسه غلامپور» که بخش آواز این اثر توسط «امیر اثنی عشری» اجرا شده است. مایه اصلی کار بیات ترک انتخاب شده است اما در شیوه آهنگسازی «سلوک» از برخی فنون موسیقی قدیم ایران استفاده شده است. با توجه به بستر مشترک فرهنگی ایران قدیم با حوزه‌های فرهنگی همسایه این نوع آهنگسازی تا حدی به موسیقی عثمانی نزدیک می‌شود. در این اثر موسیقی سازی به صورت مشهودی در الویت است و تکنوازی‌های پر تعدادی در بخش‌های مختلف آن گنجانده شده است. نوشته ای پیش رو دارید، توضیحات آهنگساز این اثر است در مورد ساخت این آلبوم:

عدم اعتنا به بی اعتنایی! (VI)

این گذرهای ناگهانی از دیسونانس های تند و تیز به کنسونانس های ملایم، از ویژگی های موسیقی آیوز است و در سراسر قطعه “اردوگاه پاتنام” شنیده می شود. پیانو، بادی های چوبی و بادی های برنجی برای جلب توجه شنونده رقابت می کنند و چندان نمی گذرد که گویی دو دسته همنواز، همزمان در تقابل با یکدیگر می نوازند.

ریتم و ترادیسی (XX)

ریتم به بازگشت منظم در هر حوزه ای اشاره دارد. ریتم های بصری ممکن است تناوب های نور و تاریکی، بالا و پایین، الگوهای رنگی، یا نمادها را شامل باشد. ریتم های لامسه ممکن است تناوبِ بین قوی و ضعیف را شامل باشد یا ممکن است در حرکت بدن هایمان نهفته باشد. ریتم های معماری ممکن است از عناصر ساختمانی یا تزئینی تکرارشونده مانند پنجره ها، ستون ها، و قوس ها ساخته شده باشد. جالب توجه است که به نظر نمی رسد ما قادر به حس کردن مستقیم پدیده ی ریتمی چه از طریق حس بویایی و چه از طریق حس چشایی باشیم (Fraisse 1963).

تئوری اطلاعات، ترمودینامیک و موسیقی (II)

در قسمت قبل دیدیم که چگونه اطلاعات، گرما، الکتریسیته (در اصل هر وجودی که توانایی جریان داشتن داشته باشه) همواره از قطبی که پتانسیل بیشتر دارد به سمت قطبی که پتانسیل کمتر دارد جاری میشود، قوانین ریاضی و فیزیکی زیادی وجود دارد که این مطلب را تائید میکند.

فراخوان پنجمین جشنواره وبلاگ ها و سایت های موسیقی

پنجمین جشنواره وبلاگ ها و سایت های موسیقی ایران روز پنجشنبه بیست و سوم اردیبهشت ماه سال جاری در فرهنگسرای ارسباران برگزار می شود. علاقه مندان به شرکت در این جشنواره که با حمایت موسسه فرهنگی و هنری راداندیش نو و فرهنگسرای ارسباران برگزار می گردد، می توانند آثار خود را تا ۱۷ اردیبهشت ماه به دبیرخانه جشنواره ارسال کنند.

بررسی برخی آراء و گفتارهای نورعلی برومند از منظر دیدگاه‌های اتنوموزیکولوژی (I)

گفته‌ها و اظهار نظرهای بیان‌شده توسط مطّلعین و موسیقیدانان هر فرهنگ موسیقایی حامل بینش‌ها و نکات حائز اهمیتی هستند که بررسی و تحلیل محتوای آنان و مطابقتشان با نمونه‌های مشابه و مرتبط نتایجی مفید حاصل می‌آورد. مثال بارزِ مطلب اخیر جمله ‏ای از زنده‌یاد نورعلی برومند است که بر برونو نتل تأثیرگذار بود، به طوری که آن را عنوان یکی از مقاله‏ هایش قرار داد (نک. برونو نتل ۱۳۸۱ب). در این نوشتار نیز سعی شده مانند شیوۀ نتل در مقالۀ مذکور، با تدقیق و تعمّق بر این جمله و دیگر اظهاراتِ برومند، بر اساس دیدگاه‏های مختلفِ اتنوموزیکولوژی در چهار قسمت و از چهار منظرِ مختلف نسبت به این آراء و گفتارها بحث و بررسی انجام شود. نقش تاثیرگذار و سازندۀ زنده‌یاد نورعلی برومند بر حیات دیروز و امروز موسیقی کلاسیک ایرانی شایان توجه بوده و قابل انکار و چشم‌پوشی نیست و نیّت اصلی این بررسی صرفاً جستجو و دست‌یابی به گوشه‌ای از بینش‌ها و نگرش‌های حاضر و جاری در گسترۀ موسیقی ایران است و ارزیابی یا انتقاد از مطالب نقل شده و مورد اشاره مقصود نیست.