خسرو جعفرزاده
فرم «پیش درآمد» که توسط درویش خان و همکار دیگر او رکن الدین مختاری در این دوره ابداع شد، اهمیت ویژه ای در تاریخ موسیقی ایرانی دارد. قبلا اشاره شد که موسیقی همیشه فرعی از یک اتفاق اصلی بود و اولین بار در «کنسرت» به عنوان اتّفاق اصلی مطرح شد. علاوه بر آن موسیقی ایرانی در سنّت اجرائی خودش هم فرعی بود بر شعر و سخن. مهم ترین فرم موسیقی ایرانی، که هنوز هم غالباً قسمت اصلی هر برنامه موسیقایی را تشکیل می دهد «آواز» نام دارد که فرمی است برای خواندن شعر که در اوزان عروضی و با ساز تنها هم اجرا می شود. تصنیف هم اساس اش بر شعر و سخن استوار است و همینطور قطعات «ضربی» در دستگاه ها. «رنگ» هم فرمی است که در اصل برای همراهی رقص ساخته شده است. (۹)
اما، « پیش درآمد» اولین فرمی است که فقط مختصّ موسیقی است و شعر و رقص در ساختمان و اجرای آن نقشی ندارند. بنابراین، پیش درآمد، هرچند آهنگ نسبتا کوچکی است که حدود ۳-۵ دقیقه بیشتر طول نمی کشد اما در واقع شروع مقوله آهنگسازی (جدا از ترانه سرایی و تصنیف سازی) در موسیقی ایرانی است و به اهمیت موسیقی به عنوان «اتفاق اصلی» می افزاید و قدم مهمّی در راه «تجدد» در موسیقی ایرانی محسوب می شود. از این رو است که «کنسرت» و «پیش درآمد» مکمّل یکدیگرند. علاوه بر این در کنسرت های درویش خان فرم پیوسته «دستگاه» شامل پیش درآمد، درآمد، چهار مضراب، آواز، تصنیف و رنگ، جا افتاد. هنوز هم در کنسرت موسیقی ایرانی کم و بیش از این فرم پیروی می شود.
لازم به یادآوری است که عارف و درویش خان به فرهنگ و هنر غربی بی توجه نبودند اما متاع های وارداتی ایشان سنجیده و برای موسیقی ایران مفید بود. فرم های غربی مانند «اپرت» (عارف) یا پولکا (درویش) و «کنسرت» یا استفاده از سازهای غربی که می توانستند فواصل و مقام های ایرانی را اجرا کنند، مشکلی برای موسیقی ایرانی به بار نمی آورد. پیانوی غربی که در این دوره به ایران وارد شد، بعد از چندی توسط مرتضی خان محجوبی با کوک های ایرانی یکی از بهترین بیان کننده های موسیقی ایرانی شد.
درویش خان در سال ۱۳۰۵ در اثر تصادف درشکه اش با اتومبیل در سن ۵۴ سالگی فوت شد. بعد از فوت او و انزوای عارف، این شاخه از تجدّد در موسیقی نشو و نما نکرد، بلکه پژمرده هم شد. گرچه درویش خان شاگردان خوبی داشت و ساختن «پیش درآمد» بعد از او ادامه یافت اما هیچ یک از آن ها قدمی بیش از استاد، در راه او برنداشتند و در همان مرحله به تکرار پرداختند. (۱۰)
پی نوشت
۹- در مورد «فرم در موسیقی ایرانی» نک به کتاب «موسیقی ایرانی شناسی» چاپ دوم به همین قلم ناشر هنر موسیقی ۱۳۹۶ تهران
۱۰- در مورد زندگی درویش خان و عارف نک به دو کتاب نوشته فرهود صفرزاده «باد خزان درباره غلامحسین درویش» و «چرخ بی آیین درباره ابوالقاسم عارف قزوینی» نشر فنجان ۱۳۹۴
۱ نظر