گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

مروری بر کتابِ «رساله‌ هفت دستگاه موسیقی ایرانی؛ میرزا شفیع»

مروری بر کتابِ «رساله‌ی هفت دستگاه موسیقی ایرانی؛ میرزا شفیع» با تصحیح متن و پیشگفتارِ محسن محمدی

اهمیت انتشار رسالات قدیمی بر کسی پوشیده نیست. لازمه‌ی شتاب­‌گرفتن انتشار صدها رساله­‌ی در محاق‌ مانده، همسو کردن/شدنِ همت و دانش و بودجه است. نه بر یک مسیرِ حمایت‌شده، بلکه بر شانه­‌های یک پژوهشگر، بار دیگر باری به مقصد رسیده‌­است: رساله­‌ای در ۹۱برگ؛ نوشته­‌ی میرزا شفیع نامی که جز این اطلاع دیگری از او در دست نیست.

این رساله بنا به توقیعِ پایانیِ نسخه، سال۱۳۳۰ه.ق (۱۲۹۱ش-۱۹۱۲م) ۳سال پیش از مرگ آقاحسینقلی و ۶سال پیش از مرگ میرزاعبدالله نوشته شده؛ سالی که در آن درویش­‌خان چهل‌ساله بود. نام هر سه (و البته نام‌های دیگر) نیز در متن رساله آمده­‌است.

تا همین­جا به نظر می‌رسد فحوای این سند به آنچه تا امروز در قالب ردیف‌­ها از نظامِ دستگاهی می‌دانیم ارتباط زیادی داشته باشد. اما اینگونه نیست و تردیدها را در اینکه ردیف­‌هایی مانند میرزاعبدالله یا آقاحسینقلی عیناً عملِ موسیقاییِ دوره‌ی قاجار بوده­‌اند بیشتر و تأثیر عواملی مانند ضبط را در تقسیم‌بندی­‌های کنونی پررنگ‌تر می­‌کند.

رساله هشت بخش دارد؛ هر کدام به‌­نامِ یک «دستگاه» که اندکی با هفت‌دستگاه امروزی متفاوت­‌ا‌‌ند: دستگاهِ «نوا» وجود ندارد، دستگاهی بنام «دوگاه» آمده و فصل پایانی نیز «دستگاه جدید» نام گرفته‌ است. متن، فهرستی از اصطلاحاتی‌­ست که در فرهنگ شفاهی بوده­‌اند و اغلب قبل از تبیینِ مکتوب از بین رفته­‌اند؛ مانند نامِ حدود سی نوع تحریر یا پانزده نوع چهارمضراب. از مجموع اصطلاحاتی که در رساله آمده برمی­‌آید که نویسنده نظر بر اجرای سازی داشته است نه آوازی.

به نظر می­‌رسد روایتِ میرزا شفیع، بقایایی از یک نظام دستگاهیِ قدیمی‌ست که همچون دیگر روایاتِ غیرِمعروف فراموش شده‌. این رساله روشن می­‌کند که دستگاه مفهومی بوده شامل مجموعه­‌ای «آواز»: آغازِ هر بخش، جملات مشابهی دارد به این مضمون که این دستگاه شامل چند آواز است، هر آواز شامل چند پنجه، هر پنجه شامل چندین گوشه و هر گوشه دارای چندین تحریر و…

بررسیِ تحلیلی-تطبیقیِ رساله موضوع پژوهشی عمیق است که به نتایج راهگشایی می­‌تواند رسید. پیشگفتار، شامل روندِ کشف و ضبط، فرایند بازنویسی و تصحیح، حدس­‌هایی در مورد نویسنده و مختصری درباره­‌ی متن است. تصویرِ نسخه، با کیفیتی مطلوب در کتاب گنجانده شده‌­است. محصولِ ناشر آراسته و منزه است و اگر در قطعِ جیبی (ابعادِ خودِ رساله) می­‌بود لطفی دیگر داشت.


نویز

***

گفتگوی هارمونیک


کتابِ «رساله‌ی هفت دستگاه موسیقی ایرانی؛ میرزا شفیع» با تصحیح متن و پیشگفتارِ محسن محمدی، بخشی از میراث فراموش شده موسیقی قاجار را در بر دارد که تفاوت عمده ای با روایات امروزی از این موسیقی را دارد. در بخش پایانی این متن «قوانین موسیقی خارجه با مجالس بال و رقص های گروپ متعلق به دول خارجه» گنجانده شده که فهرستی کم نظیر از قطعات موسیقی اروپایی شناخته شده یا استفاده شده در ایران در اواخر سدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی است.
مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در سال ۱۳۹۶ این کتاب را منتشر کرده است.

سعید یعقوبیان

سعید یعقوبیان

متولد ۱۳۵۸ تبریز
کارشناس ارشد علوم اقتصادی و برنامه‌ریزی از دانشگاه علامه طباطبایی ۱۳۸۶
نوازنده‌ی تار و سه‌تار، منتقد و پژوهشگر موسیقی

۱ نظر

بیشتر بحث شده است