مسعود پورقریب
تیموریان
پس از فروپاشی ایلخانیان سه سلسله آل جلایل، آل مظفر و سربداران روی کار آمدند. پس از آن تیمور لنگ حمله می کند و ۳۶ سال حکومت می کند. موسیقی آن دوران حال و هوای مختلف ترکی، مغولی، عربی و… داشت. تیمور لنگ بیشتر از مغول ها حامی موسیقی بود. پس از مرگ تیمور دو پسرش به حکومت رسیدند. پسرش امیر شاه در غرب و پسر دیگرش شاهرخ در قسمت شرق یعنی خراسان و ماورالنهر بر مسند قدرت نشستند. بزرگترین موزیسین دربار او عبدالقادر مراغه ای بود.
عبدالقادر مراغه ای متولد مراغه و شاگرد پدرش بود. حافظ کل قرآن بود و صوت خوبی داشت. در دربار شاهرخ استخدام می شود و کتابهای مهم خود را می نویسد، در ۸۰ سالگی به علت ابتلا به طاعون از دنیا می رود. او کتابهای مهمی دارد: شرح ادوار که نام گوشه اولین بار در آن برده شده است و مهمترین کتاب اوست، جامع الالحان، مقاصد الالحان و کنزالالحان. کتابهای مراغه ای به زبان فارسی است. او نت ایست را پسان و تنیک (شاهد) را سرپرده نامی ده بود. رساله کنزالتحف که تصور می شود اثر مراغه ای باشد دارای بخش ساز سازی و سیستم ایقاعات و گذر مستحسن است. (یعنی عبور از گوشه ای به گوشه دیگر با حالتی زیبا)
صفویه
پس از تیموریان، صفویان به قدرت رسیدند. شاه اسماعیل صفوی دین رسمی کشور را به شیعه تغییر داد و موسیقی را حرام اعلام کرد. مقام موسیقیدانان به شدت افت کرد و جایگاهی در حد فواحش پیدا کردند. برخی موسیقیدانان مهاجرت کردند. بعضی از آنان به هندوستان و سلسله گورکانیان و بعضی دیگر به عثمانی پناه بردند مانند نوادگان عبدالقادر مراغه ای و عده ای به تاجیکستان. تعدادی از موسیقیدانان که در ایران ماندند سیستم ادواری را به دستگاهی تبدیل کردند. به لحاظ نظری در زمینه رسالات هیچ تالیف مهمی رخ نداد برخی رسالات هم از ترس مجهول المولف هستند. این دوره دچار انقباض فرهنگی هستیم فقط موسیقی مذهبی و ساز نی و آواز امکان اجرا داشتند تا زمان شاه عباس صفوی.
در دربار صفوی بیشتر هنرهای نگارگری مورد توجه بودند. در واقع دوره صفوی را به سه قسمت می توان تقسیم کرد، دوره اول ممنوعیت موسیقی، در آن دوران پایتخت قزوین و تبریز بود. دوره دوم دوران شاه عباس که پایتخت به اصفهان منتقل شد، موسیقی رنگ و بوی عامیانه پیدا و دوره سوم دوران شاه سلطان حسین که دوره هرج و مرج و بی سامانی بود. در زمان شاه عباس قهوه خانه های دور میدان نقش جهان موسیقی اجرا می کردند و حتی گاهی شاه برای گوش دادن به موسیقی به قهوه خانه مخصوصی می رفت و در واقع برای اولین بار شاه برای گوش دادن به موسیقی از دربار خارج می شود. در دوره شاه عباس موسیقی از مظاهر قدرت او بود.
نقاره خانه، تشکیلات موسیقی دربار صفوی بود. نقاره خانه ها یا داخل دربار بودند یا در اطراف آن. کارکرد نقاره خانه برای مراسم مذهبی، نظامی و اجتماعی بوده است. بهترین نوازنده ها و سازها در نقاره خانه مشغول بودند، یکی از مواقع اجرا اوقات شرعی بوده است. کارکرد بعدی در مواقع جنگ و یا در هنگام ورود و خروج شخصی مهم به دربار بوده است.
سازها در نقاره خانه از نوع خود صدا مثل سنج، هوا صدا مثل شیپور، نفیر و شاخ و پوست صدا کثل دهل و کوس و طبل بودند. سازهای زهی زخمه ای و آرشه ای به علت حرام بودن موسیقی بزمی در نقاره خانه وجود نداشتند. عواید حاصل از نقاره خانه صرف روشن نگهداشتن مشعل می شد که دودش به آسمان برود ! در این دوره برخی سازهای غربی وارد ایران می شوند. خوانندگان را حافظ و نوازنده ها را استاد یا مولانا صدا می کردند. سرپرست نقاره خانه را چالچی می گفتند که معمولا سنتور می نواختند مانند آقا مصنف که چالچی شاه عباس بود و تصانیفی از حوادث دربار او می ساخت.
ژانرهای پیش درآمد، رنگ، چهارمضراب از دوره صفوی وارد موسیقی ما شدند و ایقاعات جای خود را به ریتم و متر غربی دادند و نظام موسیقی از ادواری به دستگاهی تبدیل شد همچنین شیوه خلق موسیقی به بداهه پردازی تغییر یافت. سازهای تار، سه تار و سنتور که پیشینه تاریخی نداشتند در این دوره مطرح شدند.
منابع
اسعدی، هومان – حیات موسیقی در دوران تیموریان – فصلنامه ماهور شماره ۱۴
ایازی، سوری – نگرشی بر پیشینه موسیقی در ایران – اداره کل آموزش انتشار و تولیدات فرهنگی ۱۳۸۳
بینش، تقی – تاریخ مختصر موسیقی ایران – نشر هستان ۱۳۸۰
حجاریان، محسن – مکتب های کهن موسیقی ایران – گوشه ۱۳۹۳
خالقی، روح الله – سرگذشت موسیقی ایران – موسسه فرهنگی هنری ماهور ۱۳۹۰
خالقی، روح الله – بازنویسی و یادداشت ها: فرهود صفر زاده، موسیقی ایران – موسسه فرهنگی هنری ماهور ۱۳۹۱
سپنتا، ساسان – چشم انداز موسیقی ایران – موسسه فرهنگی هنری ماهور ۱۳۸۲
کرمی، پریسا – از دستان تا دستگاه – نشر هم آواز ۱۳۹۶
مشحون، حسن – تاریخ موسیقی ایران –نشر سیمرغ یا همکاری نشر فاخته ۱۳۷۳
میثمی، سید حسن – موسیقی عصر صفویه-متن ۱۳۸۹
میثمی، سید حسن – تشکیلات موسیقی در دربار صفوی – فصلنامه موسیقی ماهور – شماره ۱۷
۱ نظر