محمود مشهودی
در پایان این مراسم که معمولا تا پاسی از شب به طول می‌کشد، افراد گروه نذورات جمع آوری شده را بین خود و یا مستمندان تقسیم می‌کنند. همچنانکه در بالا ذکر شد، شکل اجرا در بین تمامی مناطق ترکمن نشین یکسان است. مفهوم ابیاتی که از سوی سرخوان قرائت می شود نیز یکسان است اما آن ابیات در هر منطقه با هم متفاوت است. به طور مثال، در ترکمنستان ابیاتی که سرخوان دسته می خواند، چنین است (با این توضیح که بعد از هر بند از ترانه ـ که از سوی سرخوان گفته می‌شود ـ تمام اعضای گروه، همصدا «یارمضان» می‌گویند.):
رمضان آیلاری گلرده گچر،
بهیشت نگ ایشیگین بیر جومارت آچار
آتینی إیرلأپ، مونرده قاچار
حق رسول، امتیم، یا یارمضان!
ترجمه:
ماه رمضان می‌آید و می‌گذرد
تنها جوانمردانند که درب بهشت را گشوده خواهند یافت
رمضان سوار بر اسب، خواهد تاخت
به حق رسول و امت رسول، یا یارمضان!
***
توینوگ نگیزدن آی گؤروندی،
گؤونومیزه جای گؤروندی،
دؤولت لی اؤی ایه سی،
بیزه حاتم طای گؤروندی،
حق رسول، امتیم، یا یارمضان!
ترجمه:
بر بالای این خانه، ماه پرتوافشانی می‌کند
و این باعث خوشحالی و خرسندی است
صاحب این خانه‌ی سعادتمند
به چشمان ما همانند حاتم طایی دیده می‌شود
به حق رسول و امت رسول، یا یارمضان!
***
اورازانگ اوچونده گلدیک بیز سیزه
اونونگ زکاتینی برینگ سیز بیزه
کوی سویونگ، کوچگار سویونگ
ثوغابی سیزه،
حق رسول، امتیم، یا یارمضان!
ترجمه:
سومین روز از رمضان به نزد شما آمده‌ایم
زکاتش را شما به ما بدهید
گوسفند قربانی کنید یا قوچ
ثوابش به شما می‌رسد
به حق رسول و امت رسول، یا یارمضان!
***
بای آقانینگ قیزی قاچدی
ینگّه لری دونون بیچدی
بیچیلن دونونگ یانی یوق
اورازانگ ثوغابی نینگ سانی یوق
حق رسول، امتیم، یا یارمضان!
ترجمه:
دختر «بای آقا» (خان و مرد ثروتمند) فرار کرد
همراهانش برای او لباسی تهیه دیدند
لباسی که تهیه شده، آستر ندارد
ثواب رمضان بی حد و حصر است
به حق رسول و امت رسول، یا یارمضان!
***
شو گون آینگ اوچی بولار
آینگ آشاق گؤچی بولار
باغیت لی دا اؤی ایچی بولار
سویولجاق کوی یا گچی بولار
بایلار مالی سچیپ آلار
حق رسول، امتیم، یا یارمضان!
ترجمه:
امروز سومین روز ماه است
و آن، روزهای آغازین ماه است
سعادتمند آنست که خانواده‌ای داشته باشد
آنچه قربانی می‌شود، گوسفند یا قوچ است
ثروتمندان بهترین دام را برمی‌گزینند
به حق رسول و امت رسول، یا یارمضان!
در برخی از این ابیات، به مضامینی برمی‌خوریم که سرخوان بنا به مقتضیات اهل آن خانه، می‌سراید. به طور مثال، در ابیات ذیل، سرخوان با توجه به اهمیت فرزند ذکور در بین ترکمن‌ها، به درگاه حق تعالی دعا می‌کند که به آن خانه فرزند پسر عطا نماید:
بهیشت ده بیر آقاچ گؤردوک پورلی ـ پوداغ لی
اوبانگیزدا بیر اؤی گؤردوک اوتلی ـ اوجاق لی
ایچین ده بیر آق زنان گؤردوک بأبک قوجاق لی
خدائیم سیزه بیر اوغول برسین زرین قوشاق لی
حق رسول، امتیم، یا یارمضان!
ترجمه:
در بهشت درختی دیدیم پربار و پرثمر
در این روستا خانه ای دیدیم اجاقش روشن
در آن خانه، زنی دیدیم سفید روی و طفلی قنداق پیچ به بغل
خدایمان به شما پسری با کمربندی زرین عطا نماید
به حق رسول و امت رسول، یا یارمضان!
***
رمضان‌دا، بای آداملار کأن بولار
آغزی بیرلیکده بیر بیرینه دوغان بولار
تأزه دوغولان اوغلونگیز آراسین‌دا خان بولار
آباد ایل لر دوغان بولار، جان بولار
حق رسول، امتیم، یا یارمضان!
ترجمه:
به برکت رمضان، افراد ثروتمند در این ماه فزونی می‌یابد
آن‌ها بی هیچ اختلافی برادر هم هستند
پسر شما که تازه به دنیا آمده، خان آن‌ها خواهد بود
ایل آباد، برادر و یک جان و یک تن خواهند بود
به حق رسول و امت رسول، یا یارمضان!
***
ماری نینگ یانداق نینگ کؤکی اوزین
تجن‌نینگ قاوونی نینگ قاقی اوزین
خدائیم بیر اوغول برسین آتجاق یائی نینگ اوکی اوزین
حق رسول، امتیم، یا یارمضان!
ترجمه:
خارهای روئیده در مرو، ریشه ای دراز دارند
و خربزه‌های تجن برگ‌های پهن دارند.
خداوند پسری به شما عطا نماید؛ پسری که تیری که در کمان دارد، دراز باشد.
به حق رسول و امت رسول، یا یارمضان!
برخی از ابیاتی که در مراسم «یارمضان» خوانده می‌شود، ضمن بیان طبقات اجتماعی و انتقاد از صفات نکوهیده‌ای همچون خست و تنگ نظری، مردم را به بخشش مال و داشتن طبع بلند دعوت می‌کنند:
آیا آیا آز برنلر آزلیقین دان آئیا
کؤپ برنلر کؤپلیگین دن بائیا
برمه دیک لره قیل صراطینگ کؤپروسین دن تائیا
حق رسول، امتیم، یا یارمضان!
ترجمه:
آن که کم می‌دهد، از کم دادنش فقیرتر
و آن که زیاد می‌دهد، از زیاد دادنش غنی تر می‌شود
و آن که هیچ نمی‌دهد، از پل صراط که چون مو نازک است، سقوط خواهد کرد
به حق رسول و امت رسول، یا یارمضان!
***
بیزأ سیزی بای گؤردوک
توینوگ نگیزده آی گؤردوک
آز برسه نگیز آلجاق دأل
قولتوجاقیما سالجاق دأل
حق رسول، امتیم، یا یارمضان!
ترجمه:
ما شما را ثروتمند یافتیم.
بر روی سقف خانه ی شما کمانی دیدیم.
اگر کم بدهی، نخواهم گرفت؛
و آن را به زیر بغلم نخواهم گرفت.
به حق رسول و امت رسول، یا یارمضان!
***
شو اؤی بیر بای نگ اؤیی
هر گونده توتیار طویی
کأن پول برسین، سونگرا سوئیت
بولسون قایماغی قویی
حق رسول، امتیم، یا یارمضان!
ترجمه:
این خانه، خانه‌ی مردی ثروتمند است
که هر روز جشن می‌گیرد
خدا دارایی‌اش را زیاد کند و بعد شیر زیادی بدهد
شیری که خامه ای پرچرب داشته باشد
به حق رسول و امت رسول، یا یارمضان!
***
یا رمضان آیلاری
گلدی گچر بایلاری
آز برنینگ قیزی بولسون
کؤپ برنینگ اوغلی بولسون
حق رسول، امتیم، یا یارمضان!
ترجمه:
ماه رمضان
آمد، اترق کرد و رفت.
هر کس بیشتر بدهد، پسر دار شود؛
و آن که کم می دهد، دختر دار شود.
به حق رسول و امت رسول، یا یارمضان!
***
یوکاردا بیر مسجید بار قیرق درجه
ملالار خط یازار گوندیز ده – گیجه
مانگا بیر یاغلیق بر، آی جانیم اجه
محمد امتی دیر، یارمضان!
ترجمه:
در شرق مسجدی ۴۰ درجه است
ملاها شبانه‌روز نامه می‌نویسند
مادرجان! یک روسری به من بده
امت محمد است، یا یارمضان!
***
کؤپ برنینگ اوغلی بولسون
آز برنینگ قیزی بولسون
زاد برمه دیک بوغولیپ اؤلسون
محمد امتی دیر، یارمضان!
ترجمه:
آن که بیش تر می‌دهد، پسر دار شود
آن که کم می‌دهد، دختر دار شود
و آن که هیچ نمی‌دهد، خفه شده، بمیرد!
امت محمد است، یا یارمضان!
نگارنده در بررسی و پرس و جوهایی که بین تیره‌ها و طوایف مختلف ترکمن‌های ترکمنستان انجام داد، به این نتیجه رسیده است که غالب آن‌ها بر روی شاه بیت زیر از آئین «یارمضان» اتفاق نظر دارند:
یوکاردا بیر آی بار
اوجی قیزیل یای بار
پیغمبرینگ ساچاقیندا
بیزه قویلان پای بار
ترجمه:
در بالا (در جنوب) هلال ماه است.
تیری هست با نوکی سرخ.
در سفره‌ی پیغامبر،
سهمی هست که برای ما کنار گذاشته شده.
***
بیزأ سیزی بای گؤردوک
قاپی نگیزدا آی گؤردوک
کؤپ برنینگ اوغلی بولسون
آز برنینگ قیزی بولسون
ترجمه:
ما شما را ثروتمند یافتیم.
بر درب خانه‌ی شما ماه را دیدیم.
هر کس بیشتر می‌دهد، پسر دار شود؛
و آن که کم می‌دهد، دختر دار شود.
در زیر، مصاریع شبیه به بند بالا را که تنها در چند مصرع، اختلاف دارند و در برخی از مناطق ترکمنستان خوانده می‌شوند، ذکر می‌کنیم:
قاراجا چاتمانگ اؤی بولسون
قاپی نگیزدا طوی بولسون
آز برنینگ قیزی بولسون
کؤپ برنینگ اوغلی بولسون
ترجمه:
آلاچیق تو (سیاه چادر تو)، خانه‌ای شود.
جلوی درب خانه‌ات، عروسی برپا شود.
هر کس بیشتر می‌دهد، پسر دار شود؛
و آن که کم می‌دهد، دختر دار شود.
***
بیزأ سیزی بای گؤردوک
توینوگ نگیزده یای گؤردوک
آرمیا گیدن اوغلونگیز
دولانیپ گلسین دایزا
ترجمه:
ما شما را ثروتمند یافتیم.
بر روی سقف خانه‌ی شما کمانی دیدیم.
پسرتان که به سربازی رفته
به سلامت برگردد ای خاله!
***
بیزأ سیزی بای گؤردوک
توینوگ نگیزده آی گؤردوک
آلتین بیلن آپاردیق
کوموش بیلن قوپاردیق
ترجمه:
ما شما را ثروتمند یافتیم.
بر روی سقف خانه‌ی شما کمانی دیدیم.
آن را طلا اندود کردیم
و با نقره از جا کندیم
همچنانکه گفته شد، ابیاتی که در آئین «یارمضان» در بین ترکمن‌های ایران خوانده می‌شود هر چند که به لحاظ مضامین با آنچه در ترکمنستان خوانده می‌شود، تفاوت چندانی ندارد، اما به لحاظ زمان برپایی این آئین، انتخاب جملات، آهنگ بیان از سوی سرخوان و نیز عبارت تأئید که یکصدا از سوی اعضای گروه بیان می شود، متفاوت است.
در زیر برخی از این ابیات را که در بین ترکمن‌های ایران رواج دارد، ذکر می‌کنیم، با این توضیح که بعد از هر بند، اعضای گروه همصدا با هم «آللاو» می‌گویند:
السلام علیکم یاتان کیشی لر
کرپیگین کرپیگه قاتان کیشی لر
نماز اوکاپ روزه توتان کیشی لر
محمد امتینا یا یارمضان!
ترجمه:
السلام علیکم ای آن‌ها که خواب هستید؛
ای آن‌ها که مژه هایتان بر روی هم افتاده؛
ای آن‌ها که نماز بر پا می‌دارید و روزه می‌گیرید؛
بر امت محمد یا یارمضان!
***
کؤپ برنلر، کؤپلیگین دن بایی یار
آز برنلر، آل هوا دا قائیار
برمه دیک لر شول صراط دا تائیار
محمد امتینا یا یارمضان!
ترجمه:
آن ها که بخشش زیادی می‌کنند، به برکت آن بخشش، دارایی هایشان فزونی می‌یابد؛
آن ها که کمتر بخشش می‌کنند، بین زمین و آسمان معلق می‌مانند؛
و آن ها که هیچ نمی‌دهند، در همان پل صراط خواهند لغزید.
بر امت محمد، یا یارمضان!
***
یوکاردا بیر توت بار، کؤکی اوزین
آشاقدا بیر قاوون بار، کاکی اوزین
خدائیم بیر اوغول برسین یاشی اوزین
محمد امتینا یا یارمضان!
ترجمه:
در شرق درخت توتی هست با ریشه‌ای عمیق؛
در غرب خربزه‌ای هست با برگ‌های پهن؛
خداوند فرزندی به شما عطا کند با عمری طولانی؛
بر امت محمد یا یارمضان!
***
یارمضان آیدا ـ آیدا گلدیک سیزه
یارمضان زکاتینی برینگ بیزه
کوی برینگ، قوچ برینگ خایری سیزه
محمد امتینا یا یارمضان!
ترجمه:
«یارمضان» گویان به خانه‌ی شما آمده‌ایم؛
زکات «یارمضان» را به ما بدهید.
گوسفند بدهید یا قوچ؛ خیر و ثوابش برای شماست؛
بر امت محمد، یا یارمضان!
***
رمضان آیلاری گلرده گچر
آینگ اوندوردینه یالقیمین ساچار
آطینی ایرلأپ مونرده قاچار
محمد امتینا یا یارمضان!
ترجمه:
ماه‌های رمضان می‌آیند و می‌روند؛
این ماه در شب چهارده نورافشانی می‌کند؛
و اسبش را زین کرده، خواهد تاخت؛
بر امت محمد، یا یارمضان!
پی نوشت
14- انسان شناسی و فرهنگ، یوسف قوجق، آئین‌ها و آداب و رسوم ترکمن‌ها در ماه مبارک رمضان
۱ نظر