خسرو جعفرزاده درگذشت!

بی صدا رفت و جای پایش ماند…

به احترام خسرو جعفرزاده موسیقی شناس

نوشتن درباره انسان های متفکر که می روند و ما را تنها تر از گذشته بر جای می گذارند، دشوار است و دشوار تر می شود…

درباره آقای خسرو جعفرزاده عزیز، این دشواری پا برجاست، چراکه حضور مکتوبش در پهنه موسیقی شناسی ایرانی، به سی سال هم نرسیده بود (شاید کمی بیش و کم) و اگر می بود، شاید می توانست تا ده پانزده سال دیگر هم بنویسد و شکوفا باشد.

پیری جسمانی را طبیعتا طی می کرد ولی هوش و ذهن تحلیل گرش جوان و پویا بود. خبر را سجاد پورقناد داد که می دانم آرزوی حضور جعفرزاده را در جلسه دفاعیه پایان نامه اش را داشت و متاسفانه برآورده نشد و شاید در محیط موسیقی ایرانی امروز، کسی به اندازه سجاد پورقناد در اندوه مرگ او سوگوار نباشد.
به سهم خود، تسلیت می گویم به هنرمند گرامی، سرکار خانم فروغ کریمی عزیز که در غیبتِ «همسر و همسرنوشت» خود، سوگوار است و همه اشخاصی که با اندیشه های و نوشته های خسرو جعفرزاده آشنایی داشته و از او چیزی آموخته اند، با این بانوی هنرمند همدرد هستند.

***

اولین حضور قلمی او را از حدود سالهای ۱۳۶۹-۱۳۷۰ به یاد می آورم که در مجله کلک (آن روزها به سردبیری علی دهباشی و ویراستاری محمد افتخاری عزیز) چاپ می شد. از نقد یک کنسرت ایرانی در آلمان یا اتریش گرفته تا نقد کتابی، آلبومی و یا نظریه ای، ورود او به حوزه موسیقی شناسی از لحاظ سنی قدری دیر بود چراکه رشته اصلی و شغل وی، معماری بود و نه موسیقی، اما مشخص بود که علاقه به موسیقی و موسیقی شناسی را از دیر باز داشته است.

روشنی منطق، زبان سلیس و بی تعارف (و در مجموع: بی نیش و کنایه)، شناخت مآخذ تا حد امکان و تلاش برای طرح حداقل یک پرسش در لابلای نوشته هایش، مثل هر انسان اندیشمند و جویا، نظرات و نوشته های او گسترش یافت و پخته تر شد و مواضع فکری او (جدا از هرگونه موافقت و مخالفت با او) از روحیه ای شریف و نقد پذیر و منطق محور حکایت می کرد.

مقاله هایی که سالها پیش درباره آرای استاد علینقی وزیری نوشت، ارزش مطالعه و بحث و نظر را دارد و از کلی بافی و شعار و موضع گیری ها (یی که بیشتر سیاسی اند تا موسیقایی) دور است. به نظرم همین مقاله را می توان شروعی دانست برای کتابی که سال ها بعد درباره مبانی نظری موسیقی ایرانی تالیف کرد و متاسفانه اندازه اهمیت اش دیده نشد؛ به گمانم تنها سجاد پورقناد و اگر درست نوشته باشم، آروین صداقت کیش، آن را به طور جدی مطالعه و بررسی کردند و نقد کردند. می توان این کتاب را با فاصله ای تقریبا هشتاد ساله، امتداد کتاب موسیقی نظری استاد وزیری دانست، با ساختمانی خوش طرح و دقت علمی افزون تر و مباحثی جدید تر.

همین کتاب ارزشمند نیز قابلیت بسط و گسترش بسیار دارد که امیدوارم دوستان صاحب نظر، این مهم را به عهده بگیرند، چراکه خسرو جعفرزاده مردی بود بی نیاز از تکریم و بی اعتنا به تکذیب و آنچه را که خوش می داشت، توجه به اندیشه ورزی و پرورش مفاهیم بود. کتاب او حرف آخر نیست و اصلا در جهان هیچ حرفی «آخر» نیست و به قول هانس گئورگ گادامر: «حرف آخر نداریم.»

***

آخرین بار، بیش از دو سال پیش، او را در منزل دوست دانشمند و برادر از دست داده ام، روانشاد محسن قانع بصیری دیدم. درباره آلبوم سجاد پورقناد (بر اساس تصنیف های امیرجاهد) سخن گفت و معلوم بود که گذشته از مطالعه نظری فراوان به دو زبان، از چه حس هنری تمیز و سالمی برخوردار است و چگونه موسیقی را از درون می شناسد. غالب آقایان و خانم های موسیقی شناس در داخل و خارج از کشور، چنین توانایی ای را ندارند و این امتیاز بین آنان کمیاب است. کمیاب تر از آن، ظرفیت تحسین برانگیزش در نقد پذیری و شنیدن آرای مخالف بود. به قول قدما: ادبِ درس و ادبِ نفس را با هم داشت.

برای شناخت دنیای فکری خسرو جعفرزاده بهتر است، هم متون خود او را خواند و هم متون دیگران را درباره آرا و افکار او. جعفرزاده، موسیقی شناسی برج عاج نشین و گرفتار انزوای متکبرانه نبود و در تعاملی مدام با افراد گوناگون دور و برش قرار داشت. یاد می گرفت و اگر می خواستند یاد می داد. نوشته و نظر سجاد پورقناد درباره روش بررسی او در کتاب اش، به نظر درست و منطقی می آید: غیر از جعفرزاده، تنها استاد وزیری بود که در کتاب تئوری اش گوشه های مدال را بررسی کرده و این را هم اضافه کنم که کتاب استاد وزیری را با همه کاستی هایش (که در هشتاد سال پیش مسلما به چشم کسی نمی آمده) اگر از بعضی جهات، با نگاه امروزی هم بررسی کنیم، باز هم قابل احترام و ارجاع است.

حداقل به این خاطر که اولا وزیری ادعای نظریه پردازی نداشت و این کار را صرفا برای جبران فقدان محض هرگونه نوشته نظری کارآمد در زمان خودش انجام داده بود، ثانیا، وزیری، ویرتئوز و کمپوزیتور بود و کتاب هایش را اعم از موسیقی نظری تا دستور تار و ویولن، به قصد تربیت نوازنده می نوشت، ولی در کتاب موسیقی نظری خود، هنگام تحلیل و بررسی، فراتر از چهارچوب عادت های ذهنی یک نوازنده استاد است و موسیقی دستگاهی را صرفا از دیدگاه تارنوازی بررسی نمی کند، ثالثا او نیز ادعای «حرف آخر» را نداشت و مثل هم عصران درخشان اش (دهخدا، قزوینی، کمال الملک و…) معتقد بود که سنگ بنا را ما می گذاریم و آیندگان باید، آن را بالا ببرند و عظمت بدهند.

حالا اگر در روند تاریخی چنین نشد، این دیگر تقصیر آن بزرگان نیست. روند تاریخی علوم انسانی، هنر و به ویژه نظریه پردازی در ایرانِ صد سال گذشته، همیشه پر از گسست و دوره های کثرت طولانی و پر کاری های کوتاه مدت بوده است ولی با این حال تاثیر مثبت خود را گذاشته است. امیدوارم تحصیل کرده های جوان و با مطالعه، کار ارزشمند بررسی و بسط نظرات خسرو جعفرزاده را زمین نگذارند.

علیرضا میرعلی نقی