چند گام… در امتداد راه علی‌نقی وزیری (۱)

نوشته ای که پیش رو دارید، آخرین مقاله زنده یاد خسرو جعفرزاده موزیکولوگ، معمار و از نویسندگان ثابت ژورنال گفتگوی هارمونیک است. این نوشته یکی از مهمترین مقالات این نویسنده فقید محسوب می شود که در آن به گسترش نظریه خود (که در کتاب «موسیقی ایرانی شناسی» از انتشارات «هنر موسیقی» منتشر شده است) بر اساس اصلوب تئوری علینقی وزیری می پردازد. (سردبیر)

چند گام… در امتداد راه علی‌نقی وزیری

در جست‌وجوی سیستم‌های مدال و مرزهای موسیقی ایرانی

این نوشته محصول گفت‌وگویی است با دوست عزیز جناب سجاد پورقناد دربارۀ نقش و تأثیر علی‌نقی وزیری در مقولۀ تئوری‌پردازی در موسیقی ایرانی (۱). بحث بر سر این بود که آیا تئوری‌پردازیِ وزیری متکی به ساختار مقامی (یا مدالِ) ردیف هفت دستگاه و پنج آواز است، یا اینکه او با طرح گام‌های موسیقی ایرانی در پی گشایش مرزهای موسیقی ایرانی ورای هفت دستگاه و پنج آواز بوده است.

در این رابطه پورقناد بیان می‌کند که وزیری در پی پدیدارشناسیِ موسیقی ایرانی نبوده است، بلکه کوشش او در راه شناختن و شناساندنِ «موسیقی کلاسیک» ایرانی بوده است. این گفته را من (که از کارکرد واژۀ «کلاسیک» در این رابطه راضی نیستم) برای خودم چنین ترجمه و تعبیر می‌کنم که وزیری برای شناختن و شناساندن موسیقی هنری و جدی در ایران کوشش می‌کرد. کوششی که بسیار باارزش و لازم بود، اما موفقیت او نسبی است و موفقیت تام حاصل نشد.

علت‌های عدم موفقیت را می‌توان در دو گروه، علت‌های بیرونی و علت‌های درونی شناسایی کرد. علت‌های بیرونی (علت‌های غیرموسیقایی و مربوط با اوضاع فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی) را در مقالۀ «مشکل تجدد در موسیقی ایرانی» (ماهنامۀ هنر موسیقی، شمارۀ ۱۰۴، آذر ۱۳۸۸؛ همچنین در سلسله‌مقاله‌هایی در وب‌سایت گفت‌وگوی هارمونیک تحت عنوان «نگرشی به تجددطلبی در هنر و فرهنگِ ایران قرن بیستم») بررسی کرده‌ام. علت‌های درونی هم تا حدودی در مقالۀ «نقد تئوریِ گام‌های موسیقی ایرانی» در ضمن نقد کتاب نظری به موسیقی نوشتۀ روح‌الله خالقی (کتاب ماهور، شمارۀ ۳، سال ۱۳۷۲) بررسی شده‌اند.

در این نوشته با تمرکز روی نظریه‌پردازی علی‌نقی وزیری، کوشش اصلی من در پی این پرسش است که آیا می‌توان راه وزیری را ادامه داد و به نتیجه‌ای درست و قابل قبول رسید و تئوری‌پردازی موسیقی ایرانی را از قید سازمان هفت دستگاه و پنج آواز آزاد کرد؟

موسیقی جدی و هنری (در ایران «موسیقی کلاسیک») باید آکادمیک هم باشد، یعنی باید با گفتمانی (Diskurs) علمی در دانشگاه تدریس شود و واژه‌شناسی علمی (Terminologie) داشته باشد. در دوران وزیری چنین نبود و چنین هم نشد؛ و هنوز هم چنین نیست (۲).

پی نوشت

۱- گفت‌وگو پس‌آمد مقالۀ سجاد پورقناد تحت عنوان «مرزهای موسیقی ایرانی کجاست»، هنر موسیقی، شمارۀ ۱۷۴، آبان-دی ۱۳۹۷.

۲- نک به کتاب نگاه به غرب نوشتۀ محمدرضا درویشی (ص ۴۵- ۳۵) و شرح درگیری‌های وزیری با پرویز محمود بر سرِ برنامۀ هنرستان که سرانجام باعث پیدایش دو هنرستان مختلف موسیقی (ایرانی و فرنگی) در ایران شد و نیز نک به مقالۀ «بررسی و نقد مبانی نظری موسیقی ایرانی»، کتابی آموزشی نوشتۀ استادان و مدرسین دانشگاه‌ها و هنرستان‌های ایران در مجلۀ هنر موسیقی، شمارۀ ۱۳۲، بهمن و اسفند ۱۳۹۱ و وب‌سایت گفتگوی هارمونیک (۱۳۹۴) و در همان‌جا مقالۀ «گفتمان موسیقی ایرانی در فضای عامیانگی».