علینقی وزیری
همان‌گونه که اشاره شد در اینجا هم منظور از «گام ، آواز و دستگاه» همان جنسیت است:
در مورد تفاوت ماهور و راست و گام ماژور مفصل در کتاب «موسیقی ایرانی»شناسی پرداخته‌ام که در اینجا با نمودار زیر به آن اشاره می‌کنم. (۹)
اینک در پی شناسایی مقام گسترده‌ای هستیم که شامل همه نوع مقام‌های بزرگ مانند ماهور، راست، داد، عراق و فیلی باشد.
مقام بزرگ
در کوک‌های «دو – سل»، «فا – دو» و «سل – ر»
همایون و اصفهان در «مقام بزرگ مجنب»
در گام همایونِ وزیری هم مانند سه‌گاه با مشکل جدایی تنیک از شاهد برمی‌خوریم. در این گام مهم‌ترین صدا درجۀ دوم گام است. «تعلق» هم بی‌تعریف ولی به‌معنی همجنس است، اما آنچنان که این دو گام نوشته شده‌اند، دو گام متفاوت هستند (همان: ۱۲۴):
در «گام همایون» جنسیتِ فاصلۀ پنجم «سل – لاکرن – سی – دو – ر» به‌واسطۀ سوم بزرگ (سل – سی) بزرگ است، اما از دو طنینی ساخته نشده و با ماژور فرنگی تفاوت دارد که آن را جنسیت بزرگ مجنب می‌نامیم:
با درآمیختنِ مقام‌های همایون و اصفهان که شامل جنسیت‌های بزرگ مجنب، مجنب و کوچک هستند، مقام بزرگ مجنب را شناسایی می‌کنیم:
مقام بزرگ مجنب
در کوک‌های «سل – دو»، «دو – فا» و «ر – سل»
مقام چهارگاه
چهارگاه جنسیتی خاص و استثنایی در موسیقی است. ویژگی خاص چهارگاه به‌واسطۀ فاصلۀ «سل – ر کرن» که پنجم مجنب یا «پنجم کم درست (نام‌گذاری روح‌الله خالقی)» است که از پشت‌سرهمی فاصله‌های بقیه و مجنب (ب – جـ) حاصل می‌شود. این جنسیت همیشه و در همه‌جا چهارگاه شنیده می‌شود (برخلاف جنسیت مجنب که دربرگیرندۀ شور، سه‌گاه و بیات ترک می‌تواند باشد). این جنسیت را که نوعی جنسیت بزرگ هم هست (سوم بزرگ) چهارگاه می‌نامیم؛ چرا که تنها در چهارگاه موجود و شنیده می‌شود.
از ترکیب جنسیت‌های چهارگاه و بزرگ مجنب مقام چهارگاه ساخته می‌شود:
مقام چهارگاه
در کوک‌های «دو – سل»، «فا – دو» و «سل – ر»
همان‌گونه که در نمودار بالا دیده می‌شود، چهارگاه دقیقاً در یک گام و در فاصلۀ اکتاو هم می‌گنجد؛ زیرا فاصله‌ها در بم و زیر یکسان و ثابت هستند. چهارگاه را می‌توان با پیانو بدون تغییر کوک هم نواخت (لازم به تذکر است که گام‌های وزیری – خالقی با صدای شاهد شروع می‌شوند).
پی نوشت
۹- نک به «موسیقی ایرانی»شناسی، ص ۱۴۳٫
