تئوری نوین بر مبنای آفرینش مدال موسیقی ایران (۴)

مد و کنترمد (MODE & CONTREMODE)

این دو گام مکمل یکدیگر هستند که پایه و اساس هارمونی زوج، هارمونی ابتکاری مرتضی حنانه، بر مبنای موسیقی ایران، قرار گرفتند البته مدها می توانند همان مدهای موسیقی یونان یعنی: میکسولیدین، لیدین، فریژین و… و یا مدهای کلیسایی باشند ولی این فکر و ایده برای آرمونیزه کردن همان به اصطلاح مدهای موسیقی خودمان، یعنی دستگاههای موسیقی ایرانی مثل یک گاه یا همان مد ماهور، دوگاه یا همان شور، سه گاه و چهار گاه و… آوازها و مقامهای مربوط به آنها مانند ابوعطا که خود خاصیت یک مد جدید را دارا است و یا آواز ترک که همانطور است، افشاری، دشتی، اصفهان و گام بینابین آنها یعنی همایون باشد، برای اولین بار در ذهن خلاق مرتضی حنانه رخ داد.

بله! یک لحظه ممکن است برابر چندین سال به درازا بکشد!

تمامی این چند گام یعنی: یک گاه، دوگاه، سه گاه، چهارگاه، ابوعطا، ترک، افشاری، دشتی، اصفهان و همایون را دیگر می شود به صورت اشلهای مدال نگاه کرد. نگرش جدیدتر من که در شماره های آینده خواهید خواند، تنظیم کردن ۱۴۴ مد تامپره شده روی موسیقی خودمان است.

شاید این سوال مطرح شود که چطور؟ من به غیر از این مدها که می توانند به صورت اشل هایی مدال حائز اهمیت باشند، تلفیق تتراکوردی بر مبنای همین مدها انجام داده ام. مثلا تتراکورد اول شور را تا نمایان آن، درجه چهارم، برداشته ام و از نمایان به بعد، تتراکورد اول یا دوم گام دیگر ایرانی را به آن چسبانده ام و نتیجه آن، تولد یک مد جدید بوده است که دیگر نخواسته ام در نام نهادن این مدهای تلفیقی از اسامی گذشته استفاده کنم و مثلا به گام جدیدم می توانم (I 12) یا D4 بدهم.

حالا دیگر میتوان به یک گاه، دوگاه، سه گاه، چهارگاه، اصفهان، همایون، دشتی، ابوعطا، ترک و شور به عنوان مد نگاه کرد. حال که به طرف هارمونیزه کردن پیش می رویم، تمام عملیات هارمونیکی را به عنوان مثال روی گام شور (گامی که بر مبنای مد یا مایه شور ساخته شده) یا بهتر بگویم، گام دوگاه انجام می دهیم.

گام دوگاه، طبیعی ترین مد محسوب می شود ولی من مجبورم امروز برای جا انداختن این منظور، گام دوگاه را تعدیل کنم تا جهان هم از فهم آن عاجز نشود. پس همه مثالها بر مبنای گام دوگاه تعدیل شده خواهند بود.

چون ملل مختلف با فواصل موسیقی ما آشنا نیستند و در این تئوری من به رعایت استانداردهای جهانی ملزم میباشم. ویژگی های اصیل موسیقی ایران و همان فواصل ربع پرده و سه چهارم پرده در اینجا تعدیل یافته اند و البته درست است که این تعدیل کمی از اصالت شور می کاهد ولی ضمنا آنرا برای کمپوزیسیون آماده میکند.

در کمپوزیسیون همواره کمی از ارزش اصالت مد کاسته می شود زیرا تلفیق ها و تعدیل مد اصلی باعث می شوند که این اتفاق روی بدهد. هرگز در کمپوزیسیون نباید گام اصیل را انتخاب کرد و آنرا تنظیم کرد زیرا اینکار باعث اشتباهات فراوان و زشتی کار خواهد شد. اکثر این اصوات نامتعادل موسیقی ما تابع قانون ملایمت کلاسیک نیستند اما در عین حال، به خودی خود دارای زیبایی های مخصوص خودشان هستند.

الف) مد (mode)

در سیستم هارمونی زوج، مد همانطور که در قبل هم اشاره کردم عبارت است از گامی که از عصاره آوازها یا مقام اخذ شده باشد و پایه آکوردهای درجات مختلف گام قرار بگیرد.
مانند مثال شماره ۱: گام دوگاه یا همان دستگاه شور

نگاه شود به مثال شماره ۴: گامی که بر پایه مد شور ساخته شده است.

مثال یک: دستگاه شور یا به عبارتی مد دوگاه تعدیل نشده در قالب گام که دارای نت سی کرن میباشد

مثال چهار: گام دوگاه بالارونده

همانطور که می بینید، دو گاه از دوتتراکورد متصل به هم و یک نیم پرده در آخر گام تشکیل شده است.

این گام در تتراکورد اول خود، دارای سی کرن است که همین باعث می شود، یکی از طبیعی ترین گامها شکل بگیرد و یکی از خواص تتراکوردها این است که همیشه دو نوت اصلی آن ثابت و دو نوت بین نوتهای اصلی متغیر باشند (مانند مثال شماره ۵)

مثال پنج: گام دورین پایین رونده

تذکر: دورین کاملا با ماژور بالارونده منطبق است و این هم یکی دیگر از دلایل انتخاب گام دوگاه (شور) یا دورین برای مثالها میباشد.

لذا در بکار بردن سی بصورت بکار یا بمل یا کرن، بحثی نیست ولی چون هنوز اجرای فواصل کمتر یا بیشتر از نیم پرده برای نوازنگان ارکسترهای سمفونیک جهان ناشناخته است، نتیجتا غیر قابل اجرا است.

برای همین، موسیقیدان در نوشتن چنین فواصلی صاحب اختیار است و در صورت نوشتن آن، بستگی کامل به طرز تفهیم آن برای نوازندگان و همچنین توانائی آنها در اجرای آن دارد. مثال شماره ۷

اصوات بین یک تتراکورد

ب) کنترمد (CONTRAMODO):

همانطور که از اسم این گام عجیب استنباط می گردد، گامی است که از هر جهت با مد متضاد است و در جهت مخالف مد حرکت می کند.

کنترمد در سیستم هارمونی زوج به گامی گفته می شود که اولا محتوای اصواتی که در مد وجود ندارند در آن وجود داشته باشد و دوما، ترتیب پی درپی قرار گرفتن آن، در جهت مخالف مد باشد یعنی اگر مدی بالارونده است، کنترمد آن باید حتما پایین رونده باشد. به مثال شماره ۹ نگاه کنید.

مثال۹) از بالا: مد دوگاه و کنترمد دوگاه