گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

تأملی در آرای موسیقی خیام (۴)

در بین سایر فواصل ذو الاربع‏های بیست و یک گانه‏ خیام، علاوه بر فاصله‏ دوم بزرگ که در قدیم آن را «طنینی» می‏نامیدند (۲۰۴ سنت) و فاصله نیم پرده (دوم کوچک) که در گذشته «بقیه» نامیده می‏شد (و حدود ۹۰ سنت بود) فواصل دیگری مانند یک پرده گام طبیعی (زارلن:۱۸۲ سنت) نیز در سومین، پنجمین، ششمین، هفتمین و گونه هفتم از سومین نوع ملون خیام آمده و فاصله‏ نت‏های کرن‏ (d-e) در سومین ذو الاربع وی به کار رفته است. با اینکه خیام می‏نویسد، فارابی کاربرد دو پرده از گام طبیعی و فاصله‏ اخیر را بیان داشته است، مع الوصف آن را مطبوع نمی‏شمارد و طبیعی است که امروز نیز این ذو الاربع به گوش خوش‏آهنگ نباشد.

خیام در رساله‏ خود یادآور شده است که وقتی نسبت‏ها خیلی کوچک شود، نغمه‏ها به گوش خوش‏آیند نیست و این می‏رساند که وی فقط به محاسبات ریاضی اکتفا نکرده و خود نیز دارای حس تشخیص نغمات موسیقی مطبوع بوده است و احتمال دارد مانند اکثر شعرای آن عهد، به صورت عملی هم دستی در نوازندگی ساز داشته بوده باشد.

فاصله‏ آغازی ذو الاربع‏های تألیفی خیام، با اختلاف ۳۶ سنت، همان فاصله‏ شروع دستگاه سه‏گاه امروزی است. ولی سه فاصله‏ بعدی آنها با درجات گام سه‏گاه تطابق ندارد. دو فاصله‏ی دوم و سوم ذو الاربع بعد از ردیف ۸ خیام (نوع دیگری که ابن سینا آورده است) در دستگاه همایون و گوشه‏ شوشتری – که جزو موسیقی سنّتی امروز ایران نواخته می‏شود – نیز موجود است.

مجموع فواصل ذو الاربع‏های خیام، اغلب با ذو الاربع‏های گام فیثاغورس و گام طبیعی (زارلن) مطابق است و در حدود ۲ سنت با ذو الاربع مرسوم موسیقی کنونی ایران تفاوت دارد. از قیاس ابعاد ذو الاربع‏های رساله‏ خیام چنین برمی‏آید، جز معدودی از آنها که یادآور شدم، بقیه ابعاد در موسیقی دستگاهی کنونی ایران مرسوم نیست. برخی از این ابعاد به گوش خود خیام نیز خوش‏آیند نبوده است.

با محاسبه، معلوم می‏شود که برخی فواصل گام طبیعی (زارلن) که در ذو الاربع‏های مذکور آمده، در طول زمان راه تعدیل پیموده است و به گام تعدیل‏شده باخ(ف. ۱۷۵۰ م) نیز نزدیک است. در اینجا باید افزود که فارابی در تقسیم ذو الاربع به سه بعد، گام معتدل را در عمل موسیقی پذیرفته و با واحد خود، آن فواصل را به صورت ۱۲-۲۴-۲۴ پیشنهاد کرده است. (-:ابونصر فارابی ۱۳۷۵)

توضیح

(۱). نتایج عرضه ‏شده‏ گام موسیقی کنونی ایران و مقایسه آنها با آرای خیام، حاصل بررسی‏های آزمایشگاهی نگارنده است.

(۲). واحد سنت‏ (Cent) از ابتکارهای الکساندر ج. الیس دانشمند انگلیسی است. او یک اکتاو موسیقی را در گام تعدیل شده، به ۱۲۰۰ سنت تقسیم کرده است.

کتابنامه

آریان، م. ح. «نوبات و موشحات اندلسی». ۱۳۷۲. کتاب ماهور. ج ۳، تهران.

اصفهانیان، داود و سپنتا، ساسان. ۱۳۷۰(بهار و تابستان). «رساله‏ای از خواجه نصیر الدین طوسی در علم موسیقی»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، س ۳۴، ش ش ۱۳۸-۱۳۹.

برکشلی، مهدی. ۱۳۵۷. اندیشه‏ های علمی فارابی درباره موسیقی (مجموعه سخنرانی‏های مهدی برکشلی). تهران: پژوهشگاه موسیقی‏شناسی ایران.

-. ۱۳۵۹. «موسیقی ابن سینا»، مجموعه مقالات و سخنرانی‏های هزاره ابن سینا. ۲-۷ اسفند، تهران: انتشارات کمیسیون ملی یونسکو در ایران، ص ص ۳۰۷-۳۲۹.

حافظ (مراغی)، عبد القادر بن غیبی. ۱۳۷۰. شرح ادوار با متن ادوار و زائد القوائد، به اهتمام تقی بینش، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

خیام، عمر بن ابراهیم. ۱۳۱۴. رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس. به اهتمام تقی ارانی، تهران: چاپخانه‏ سیروس.

سپنتا، ساسان. ۱۳۷۷. «بررسی‏های جدید آزمایشگاهی در مورد گام موسیقی ایران»، فصلنامه‏ی ماهور، س ۱، ش ۱، تهران.

فارابی، ابونصر. ۱۳۷۵. کتاب موسیقی کبیر، ترجمه‏ی آذرتاش آذرنوش، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

همایی، جلال الدین. ۱۳۴۶. خیامی‏نامه، ج ۱، تهران: انجمن آثار ملی.

هوشیار، صفورا و باقری، محمد. ۱۳۷۶. «رساله موسیقی خیام از دیدگاه ریاضیات»، رهپویه هنر، ش ۴۳، تهران، ص ص ۴۲-۶۳.

فصلنامه فرهنگ

ساسان سپنتا

ساسان سپنتا

۱ نظر

بیشتر بحث شده است