از موسیقی با کلام و حضور مستقیم ساختارهای آوازی در موسیقی مشکاتیان که بگذریم چنین ساختارهایی به شکل پیدا و پنهان در موسیقی سازیاز پیش ساخته شدهاش نیز نفوذ میکنند. در قطعات سازی مشکاتیان بهویژه آنها که متری سنگینتر دارند ساختارهای آوازی حضور مییابند. از آنجا که چنین ساختارهایی بهسختی به قالب یک چارچوبتناوبی به مفهوم متریک آن درمیآیند، شنونده جریان یافتن تاکیدهای آنها را به شکل جابهجایی نسبت به چارچوب مرجع متریک میشنود و البته آهنگساز نیز مجبور است چنین پدیدهای را در نوشتن قطعهاش از طریق انتخاب متر پیچیده یا آزاد کردن تاکیدها در بافت متر ساده لحاظ کند.
اگر شکل ۱۶ را ملاحظه کنید احتمالا اذعان خواهید کرد که ساختار جملهای که از «گلنوش» انتخاب شده به ساختارهای آوازی شباهت زیادی دارد. مشکاتیان در این جا از خاصیت انعطافپذیری ریتم (Rhythmic Elasticity) آوازی (برای مطالعهی بیشتر به کتاب محمدرضا آزادهفر مراجعه کنید) استفاده کرده و آن را در یک ساختمان متریک به کار گرفته است.
به دلیل همین خاصیت انعطافپذیری است که به راحتی میشود تصور کرد اگر قید متریک برداشته شود این جملات چگونه با متر آزاد شنیده میشوند. بهعلاوه میتوان در بعضی از آثار وی نمونههایی را دید که جملاتی آوازی-مانند در آنها به گوش میرسد که ذاتا خصلت ریتمیک قویتری داشتهاند (برای مطالعه در مورد شدت و ضعف چنین خصلتی به مقاله نگار بوبان و کتاب محمدرضا آزادهفر مراجعه کنید)
شکل ۱۶. گلنوش میزانهای ۱ تا ۱۱
پس از این همه میتوان دید که مانند اغلب پدیدههای واقع در جهان ما، رمزگشایی از رابطهی موسیقی پرویز مشکاتیان و زمان، حتا همین مختصر ناقص و محدود، به یافتن تنها یک علت منجر نشد. رابطهی موسیقی او بازمان مانند بسیاری پدیدههای دیگر سرشتی متکثر دارد؛ به خوبی مترهای نامتقارن و پیچیده، گذر تاکیدهای متریک از مرز مختصاتی، جابهجایی تاکیدهای متریک، ابهام متریک-ریتمیک، تاکیدهای عارضی و ساختاری را به کار میگیرد تا سطوح بالاتری از نوآوری ریتمیک را بیافریند.
با وجود سرشت متکثر رابطهی موسیقی او با زمان، از میانپدیدههایی که در خلال مطالعه برشمردیم ایدهی اولیهی ریتمیک-متریک بدیع، رفتار خاص تقارنی بیقاعده (به معنای خاص) و سیالیت جملات ریتمیک نسبت به چارچوب مرجعرا -که حاصل عدم تطابق حتمی و جبری طول جملات ریتمیک از یک سو با جملات ملودیک و از سوی دیگر با واحدهای متریک است-بیش از همه میتوان سازندهی خصایص زمانی موسیقی او دانست.
بر بنیاد نتایجی که از این مطالعه بهدست آمد آنچه مشکاتیان و خصوصیات زمانی آثارش را تا این حد متفاوت میکند بهرهگیری همزمان از طیف گستردهای از امکاناتی است که منجر به تغییر ویژگیهای زمانی یک قطعه میشوند، امکاناتی که بازی هنرمندانه با هر یک از آنها به تنهایی میتوانست از لحاظ زمانی موسیقیای بدیعی بافریند.
او از طریق همهی این روالها توانایی شنونده برای پیشگویی رویدادهای تاکیدی آینده را مقابل یک چالش جدی قرار میدهد در همان حال که ساختارهای بزرگتر قطعاتاش وحدت فرمال را حفظ میکنند و این همان عاملی است که باعث میشود قطعهی او از نظر زمانی از هم نپاشد و بیقاعده به مفهوم عام نشود. و از همه مهمتر اینکه نکاتی که گفته شد، همه و همه بر بستر درک شهودی وی، روان و سیال پدیدار میشود و همین او را تا این حد شایستهی توجه میکند.
فهرست منابع:
ابراهیمی، محمدرضا. (۱۳۷۸) «انگارههای ریتمیک: کرشمه»، فصلنامهی موسیقی ماهور، شمارهی ۱: ۱۳۹.
(۱۳۷۸) «انگارههای ریتمیک»، فصلنامهی موسیقی ماهور، شمارهی ۲: ۱۳۷.
تسوگه، گنایچی. (۱۳۵۱) «ریتم آواز در موسیقی ایرانی»، ترجمهی احسان فریدیان، مجله موسیقی، شمارهی ۱۳۷: ۱۶.
جعفرزاده، خسرو. (۱۳۷۸) «وزن در شعر فارسی و ریتم در موسیقی ایرانی»، فصلنامهی موسیقی ماهور، شمارهی ۲: ۸۹.
دورینگ، ژان. (۱۳۸۳) سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ترجمهی سوادبه فضائلی، تهران: توس.
صبا، ابولحسن. (۱۳۳۹) «میزانهای پنج ضربی و هفت ضربی»، موزیک ایران، دوره ۹، شمارهی ۱: ۳۷.
فخرالدینی، فرهاد. (۱۳۴۷-۱۳۴۶) «ریتم در موسیقی ایران»، موسیقی، شمارههای ۱۱۱ تا ۱۱۷.
فرهت، هرمز. (۱۳۶۶) «وزن و ضرب در آهنگهای درویش» در شعر و موسیقی در ایران، تهران: هیرمند.
فیاض، محمدرضا. (۱۳۸۸) «نظاره کن بر دود ما، در هوای پرویز مشکاتیان»، فصلنامهی موسیقی ماهور، شماره ۴۴: ۱۶۷.
لطفی، محمدرضا. (۱۳۸۱) «ضرب در موسیقی دستگاهی»، کتاب سال شیدا، شمارهی ۵: ۸۵.
مسعودیه، محمدتقی. (۱۳۷۶) ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران به روایت محمود کریمی؛ کتاب اول آوانویسی و تجریه و تحلیل، تهران: انجمن موسیقی ایران.
مشکاتیان، پرویز. (۱۳۷۱)بیست قطعه برای سنتور، تهران: شرکت فرهنگی هنری دستان.
(۱۳۷۶) گل آیین: ۱۸ قطعه برای سنتور، آوانگاری علیرضا جواهری، مشهد: علیرضا جواهری.
(۱۳۷۷) گل آوا: قطعاتی برای سنتور، آوانگاری علیرضا جواهری، تهران: علیرضا جواهری.
(۱۳۷۸) بیداد: دونوازی سنتور، آوانگاری علیرضا جواهری، مشهد: علیرضا جواهری.
(۱۳۷۸) چکاد، آوانگاری علیرضا جواهری، تهران: علیرضا جواهری.
(۱۳۷۸) مجموعه تصانیف، ج ۱، آوانگاری علیرضا جواهری، مشهد: علیرضا جواهری.
(۱۳۷۸) مجموعه تصانیف، ج ۲، آوانگاری علیرضا جواهری، تهران: علیرضا جواهری.
(۱۳۷۹) سل آیین: ده قطعه برای سنتور، آوانگاری علیرضا جواهری، تهران: علیرضا جواهری.
(۱۳۸۰)لاله بهار، آوانگاری علیرضا جواهری، تهران: علیرضا جواهری.
(۱۳۸۰) رزم مشترک، آوانگاری علیرضا جواهری، تهران: علیرضا جواهری.
(۱۳۸۱) پیروزی، آوانگاری علیرضا جواهری، تهران: علیرضا جواهری.
(۱۳۸۲) مجموعه تصانیف، ج ۳، آوانگاری علیرضا جواهری، تهران: علیرضا جواهری.
(۱۳۸۳) محبوب من وطن، آوانگاری علیرضا جواهری، تهران: علیرضا جواهری.
Azadefar, Mohammadreza. (2006) Rhythmic structure of Iranian music, Tehran: University of Art Press.
Booban, Negar. (2010) Rhythm as pattern and the study of free rhythm: the case of Iranian Classical music, Proceedings of the 1st International Conference on Analytical Approaches to World Music, February 2010.
Cambouropoulos,Emilios (1997) “Musical Rhythm: A Formal Model for Determining Local boundaries, Accents and Metre in a Melodic Surface”, Lecture Notes in Computer Science; Vol. 1317, Music, Gestalt, and ComputingStudies in Cognitive and Systematic Musicology: 277-293.
Clayton, Martin, R. L. (1996) “Free Rhythm: Ethnomusicology and the Study of Music without Metre”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, vol. 59, no. 2: 323-332.
Cooper, Grosvenor, W. & Leonard B. Meyer. (1960) The Rhythmic Structure of Music, The University of Chicago Press.
Hasty, Christopher F. (1997) Meter as Rhythm, NY: Oxford University Press.
Kolinski, Mieczyslaw. (1973) “A Cross-Cultural Approach to Metro-Rhythmic Patterns”, Ethnomusicology, vol. 17, no. 3, (sep. , 1973): 494-506.
Lerdahl, Fred. ;Jackendoff, Ray S. (1996) A Generative Theory of Tonal Music, MIT Press.
Lefebvre, Henri. (2004) Rhythmanalysis: Space, Time and Everyday Life, Translated by Stuart Elden and Gerald Moore, London: CONTINUUM.
London, Justin. (2004) Hearing in Time: Psychological Aspects of Musical Meter, NY: Oxford University Press.
Swain, Joseph P. (2002) Harmonic Rhythm: Analysis and Interpretation, NY: Oxford University Press.
Tenney, J. , &Polansky, L. (1980). “Temporal Gestalt perception in music”. Journal of Music Theory, 24, 205-241.
Tsuge, Gen’ichi. (1970) “Rhythmic Aspects of the Âvâz in Persian Music”, Ethnomusicology, May 1970, vol. 14, no. 2: 205-227.
۱ نظر