ارکسترهای جاویدان (۱)

مقدمه

با پیشرفتهایی که جهان غرب در تمامی عرصه های زندگی کرد، کشورهای دیگر سعی در همگون کردن خود با معیارهای غرب نمودند و این همگونی بی تاثیر از سلطه استعماری غرب بر کشورهای عقب مانده نبود. در این بین موسیقی نوین اروپایی که از مظاهر پیشرفت اروپا به شمار می رفت، در کشورهای دیگر از جمله ایران ریشه دواند؛ به مرور زمان با درخواست شاهان قاجار که طعم زرق و برق فرنگ را چشیده و سرمست شده بودند، عده ای برای تعلیم موسیقی و تشکیل ارکستر نظام راهی ایران شدند و این سرآغازی بود برای تعامل موسیقی غربی و ایرانی. از این زمان بود که موسیقیدانان ایرانی به پیروی از سنت غرب سعی در تشکیل ارکسترهای مختلف کردند و تا امروز این ارکسترها همواره در فراز و نشیب به سر می برند.

یک نوع از ارکسترهایی که در این میان تشکیل شد، ارکسترهای مجلسی بود که این ارکسترها با ابتکار آهنگسازان ایرانی ترکیب زیبایی از سازهای ایرانی مثل تار، سنتور، تنبک، نی و سازهای غربی مثل ویولن، ویولن آلتو، ویلنسل، کنترباس، فلوت، کلارینت و… بود؛ با تشکیل این ارکسترها آهنگسازان ایرانی هم به فکر ساخت قطعات بیشتری در این زمینه افتادند که ملودی آنها ایرانی بود، ولی از قوائد هارمونی و ارکستراسیون غربی با اندکی تغییرات پیروی می کرد. قطعات زیبایی نیز
با این روش ساخته و اجرا شدند.

گوش کنید به قسمتی از “بند باز” ساخته علینقی وزیری، تنظیم از حسین دهلوی، تکنواز تار، هوشنگ ظریف (از آلبوم “آثار حسین
دهلوی”) : “بندباز”

گوش کنید به قسمتی از “چهار مضراب ماهور(کنسرتینو
تار)” ساخته حسین علیزاده، تنظیم از هوشنگ کامگار، تکنواز تار، حسین علیزاده (از
آلبوم “زردی خزان”) : “چهارمضراب ماهور”

بعد از انقلاب با شرایطی که بر موسیقی ما حاکم شد،
تشکیل این قبیل ارکسترها با مشکلات زیادی روبرو شد و معمولا” این ارکسترها یا کم
کار می کردند یا منحل می شدند! در چند سال اخیر و با تغییر نگرش مسئولین به موسیقی،
کم کم این گروه ها دوباره شکل گرفتند و (هر چند با محدودیتهای زیاد) به اجرای
برنامه پرداختند.

در ایران ارکسترهای مجلسی معمولا” به دلیل کم بودن هزینه
نسبت به ارکسترهای بزرگ فرصت بیشتری برای فعالیت پیدا می کنند و معمولا” این قبیل
اجراها با استقبال زیادی روبرو می شود؛ البته این ارکسترها درست است که به اندازه
یک ارکستر سمفونیک، بزرگ نیستند ولی به هر حال باید حداقل های موجود در تشکیل
ارکستر را در نظر بگیرند، مانند وجود سازهای ضروری مثل: ویلن، آلتو، چلو، کنترباس و
… (شایان ذکر است، تجربه نشان داده که ارکسترهای مجلسی مخصوصا” قسمت زهی ارکستر_
ویلن، آلتو، ویلن سل، کنترباس_ با فضای موسیقی ایرانی همخوانی قویی داشته است) در
برنامه هایی که این ارکسترها اخیرا” اجرا کرده اند، نقاط ضعف فراوانی در نحوه اجرا،
سازبندی کوک و تنظیم قطعات دیده می شود و این هم دلیل بر عدم دقت کافی در کار می
باشد.

کنسرت ارکستر جاویدان

اواخر هفته گذشته ارکستر جاویدان به همراهی سید حسام الدین سراج
به اجرای برنامه پرداخت. کنسرت در سالن ورزشی انقلاب کرج برگزار شد که از امکانات
صوتی خوبی برخوردار نبود. قطعاتی که در این برنامه اجرا شد قطعات بسیار زیبا و
خاطره انگیزی بوند مانند: “شب عاشقان بی دل” و “ملکا” ساخته علی(همایون) رحیمیان،
“اتود ماهور” ساخته داریوش دولتشاهی، “ترانه” ساخته فرامرز پایور و … تصویری که
در ذهن مردم از تصنیف “شب عاشقان بی دل” و “ملکا” بود، آنچیزی نبود که اجرا شد و
سایر قطعات نیز تقریبا” به همین منوال بودند. این امر به دلیل این بود که:

اولا”، ارکستر دارای بالانس و سازبندی اصولی نبود؛ یعنی مثلا” ارکستر
آلتو، کنترباس و ابوا نداشت! از نی هم (با اینکه در ارکستر وجود داشت) تقریبا”
استفاده نشده بود ولی در عوض ۳ بمتار، ۸ ویلن، ۲ سنتور، ۲ تنبک در ارکستر به کار
رفته بود! که بجز حجم نامناسب و تولید صداهای اضافی چیزی در بر نداشت. (البته هر
موسیقیدانی مختار است از ترکیب مورد علاقه خود در سازبندی استفاده کند و در واقع
نتیجه اثر مهم است که در این برنامه همانطور که گفته شد موفق نبود)

ثانیا”:
عدم تلاش تنظیم کنندگان قطعات تنظیم شده (مجریان این طرح) در گرفتن پارتیتورهای
قطعات باعث شده بود آنها پارتیتورها را (از طریق گوش!) از روی اثر در بیاورند و در
این بین یکسری پارتهای ضروری را حذف و باعث رنگ آمیزی نا مناسب کار شدند.

ثالثا” قطعاتی مثل “ترانه” که توسط آهنگساز (فرامرز پایور) تنظیم، ولی اجرا
نشده، طوری تنظیم شده بود که به اصطلاح حق مطلب را نتوانسته بود ادا کند ولی به
دلیل زیبایی ذاتی (ملودی) قطعه، تنظیم نا مناسب خیلی نتوانست لطمه ای به روح قطعه
بزند سایر قطعات نیز دارای همین زیبایی بودند. البته این موضوع نباید موجب شود
قطعات زیبا اینگونه ساده و ناشیانه اجرا شوند. در نتیجه باید گفت افرادی که با وجود
تمام محدودیت ها و کمی امکانات به فکر تشکیل چنین ارکسترهایی می باشند، چه خوب است
با دقت نظر بیشتر در تنظیم و هماهنگی ارکستر، اجرای شایسته و در خور توجهی آماده
نمایند. (در قسمت بعدی در مورد نقش آواز در موسیقی ارکسترال ایران و این کنسرت صحبت می کنیم)