پرآرایش و رامش و خواسته (۵)

در تکرار دو بیت ذکر شده، حالات (نوانس ها) آوازی خوانده شده توسط همایون شجریان – که به هیچ عنوان قابل نگارش دقیق نیست – کاملا بیانگر است. علاوه بر آن، تکنیک هایی که پیش از این، آن ها را بیشتر در نوازندگی سازهای ایرانی شنیده بودیم نیز توسط وی شنیده می شوند. برای مثال در همین تکرار ابیات، استکاتو روی کلمات “بزد” و”نگه” اجرا می شود.

بخش “سیمرغ و زال” به طور کلی از چهار بخش (از لحاظ مایه) تشکیل شده است: اصفهان، ماهور، حصار چهارگاه و چهارگاه. پس از اجرای بیت “خداوند مهری به سیمرغ داد…” توسط کر، نی و پس از آن عود و پیتزکاتوی قیچک باس مقدمه ای می شوند برای انجام مدولاسیون ناگهانی و جالب توجه به ماهور.

معمولا رسم بر این است که در مدولاسیون، تلاش شود که تا حد ممکن تغییر فضا نرم و نامحسوس باشد. متبسم اما در این مورد جسورانه و خلاف رسم مالوف ظاهر شده؛ همان الگوی ریتمیک ۱۲ ضربی- با محوریت نت شاهد اصفهان – تکرار می شود، اما شنونده که با زمینه ی ذهنی و شنیداری خود انتظار تکرار این الگو در همان مایه (اصفهان) را دارد، با تغییری ناگهانی مواجه و به نوعی “غافلگیر” می شود. این بار این الگو تنها با تغییر دو درجه (سوم و ششم) در ماهور اجرا می شود.

این تغییر فضای موسیقیایی – از غم و درد اصفهان به فضای پر امید ِ ماهور – کاملا متناسب با محتوای شعر و روال داستان است: چو آن کودک خرد پر مایه گشت / بر آن کوه بر روزگاری گذشت – یکی مرد شد چون یکی زاد سرو / برش کوه سیمین میانش چو غرو – نشانش پراکنده شد در جهان / بد و نیک هرگز نماند نهان.

پس از این، مدولاسیونی دیگر به حصار چهارگاه – که البته به اندازه ی مدولاسیون پیشین گیرا و خلاقانه نیست – این ابیات توسط کر خوانده می شود: به سام نریمان رسید آگهی / از آن نیک پی پور با فرهی. در خلال تحریرهای ریتمیک تک خوان (که برداشتی از یکی از تحریرهای رایج ردیف سازی است) و با تغییر درجه ی چهارم چهارگاه و حرکت پایین رونده ی ملودی، قطعه به چهارگاه باز می گردد.

این رجعت های مکرر به نقطه ی آغاز سیمرغ در چهارگاه و اجرای تم آن (در کنار تکنیک هایی مانند واریاسیون روی سوژه های معرفی شده ی هر قسمت)، یکی از اصلی ترین ابزار متبسم برای انسجام بخشیدن به اثر می باشد. این بار نیز پس از فرود به چهارگاه، تم سیمرغ با تغییراتی تکرار می شود. تم در بخش های مختلف صوتی، با سازبندی و برخوردهای متفاوتی تکرار می شود؛ برای مثال، دو جمله از مقدمه ی سیمرغ که سابق بر این در رابطه ای افقی و در ادامه ی هم شنیده شده بودند، این بار در رابطه ای عمودی و به طور همزمان با ارکستراسیونی متفاوت (زهی ها و نی) اجرا می شوند. بدین وسیله، فضا برای قسمت بعد در چهارگاه آماده تر می گردد.