نگاهی به آلبوم «طغیان» (۳)

“شیدایی” در زمان خود بسیار مورد استقبال اهالی هنر قرار گرفت و نو آوری مشکاتیان در ارائه ریتم ۱۴ ضربی تحسین بسیاری را برانگیخت؛ همنشینی ریتم و تم این قطعه به حدی بود که حتی اشکالاتی که این تصنیف در پیوند شعر و موسیقی داشت (۲) را از دید شنونده اهل موسیقی دور نگه داشت و آنها تا به امروز آنرا یکی بهترین تصانیف موسیقی ایرانی می دانند.

تا سال پس از ساخته شدن این قطعه آهنگسازان از به کار بردن ریتم این تصنیف پرهیز می کردند و سعی می کردند اگر سراغ ۱۴ ضربی می روند با ترکیب ۴+۴+۳+۳ ریتم سازی نکنند تا نکند مورد اتهام دزدی هنری قرار بگیرند!

حال سئوال اینجاست که در موسیقی دستگاهی ایرانی که به شکل افراطی بر اساس کلیشه ها آهنگسازی انجام می شود، چطور از به کار گیری یک الگوی ریتمیک از یک آهنگساز معاصر حذر می کنند؟! پاسخ را باید جامعه شناسی خاص موسیقی دستگاهی یافت که بهره گیری از آثار قدما (که گویی قدسیانی از آسمانها به زمین آمده بودند!) را مجاز می داند و بهره گیری از آثار معاصرین را مردود. (۳)

این باور غلط که محدودیت زاست، توسط میدیا فرج نژاد در تصنیف “نقش غم” زیر پا گذاشته شده و گردش ملودیک و ریتم شباهتهایی به “شیدایی” مشکاتیان پیدا کرده است. (۴)

درباره نوازندگی میدیا فرج نژاد دو نکته مهم وجود دارد که جا دارد در این فرصت کوتاه درباره آنها صحبت کنیم؛ یکی سونوریته سازش و دیگری تکنیک های سازی به رفته اوست.

سالهاست که ضبط های دیجیتالی در موسیقی جهان مورد استفاده قرار می گیرند و حدود یک دهه است که در ایران هم این نوع ضبط همه گیر شده است. در ضبط دیجیتالی، به ادعای صدابرداران و گواه ضبط های موجود، هارمونیک های با فرکانس بالا بیشتر از ضبط های آنالوگ قدیمی ضبط و شنیده می شود و به همین دلیل نویزهایی که مضراب تار به دلیل برخورد فلز با فلز (مضراب فلزی با سیم فلزی) تولید می کند، بیش از پیش شنیده می شود؛ به مشکل باعث روی آوردن نوازندگان به مضرابهای غیر فلزی از جنس چوب، شاخ و این اواخر پوست فشرده شده است.

فرج نژاد هم در “طغیان” از مضراب شاخ برای ضبط خود استفاده کرده که علاوه بر محاسن نام برده، مضراتی هم در تولید صدای شفاف از ساز داشته است. سطح مضراب شاخ هرچقدر هم که صیقلی باشد، با سطح مضراب فلزی برابری نمی کند و جدا از این مسئله، مضراب شاخ (۵) چگالی پایینی نسبت به فلزی مانند برنج دارد و برای اینکه به وزن مورد نیاز برای به ارتعاش در آوردن سیم برسد، لازم است حجم بیشتری پیدا کند که این مورد نیز باعث بوجود آمدن اصطکاک بیشتر با سیم و تولید نویز می شود.

در مورد بخشهای نواخته شده با سه تار، این وضعیت به صورت عکس بروز کرده و به خاطر کم قدرت بودن ناخن در ارتعاش سیم (۶) از ناخن فلزی استفاده شده که در مورد این جنس سیم و سه تار استفاده شده، انتخاب به جایی است و اگر کمی الگوی مضراب تغییر کند و اصطکاک کمتر شود، یک مضراب ایده آل می تواند باشد برای سه تار (۷)

در بعد تکنیک نوازندگی، تار و سه تار نوازی میدیا فرج نژاد بسیار متنوع و خلاقانه است. انواع پایه های مضرابی و پرشها به سیم های مختلف در نوازندگی او دیده می شود که پیش از این به صورت های ساده تری در آثار تار نوازان و سه تار نوازان گذشته شنیده شده است ولی فرج نژاد با تمرین و ممارست این تکنیک ها را گسترش داده و باعث بوجود آمدن انواعی تکنیک های جدید شده است که به راحتی قابل اجرا نیست.

***

“طغیان” برای پژوهشگران موسیقی می تواند نمونه خوبی باشد برای بررسی تحولات نوین در آثار هنرمندان جوان ایران که اگر همفکری و همدلی ها تداوم یابد، می تواند نوید دهنده تولید آثاری خلاقانه و ارزشمند در موسیقی ایران باشد.

پی نوشت

۲- اشکالات پیوند شعر و موسیقی مخصوصا در این بیت بیشتر دیده می شود: “کشتی باده بیاور که مرا بی رخ دوست گشته هر گوشه چشم از غم دل دریایی”

۳- البته این نگاه از اشاعات “مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایرانی” بود که تا امروز تاثیراتش را می بینیم. هرچند فرج نژاد هم تند روی نکرده و این اثر را به آهنگساز الهام دهنده اش یعنی زنده یاد مشکاتیان تقدیم کرده و به نوعی استفاده از اثر او را از دید منتقدان سنتی هم قابل گذشت کرده است.

۴- البته فرج نژاد در واقع از بخشی از ریتم ۱۴ ضربی مشکاتیان استفاده کرده و یک یازده ضربی با ترکیب ۵+۳+۳ به آن افزوده است و در واقع یک ۲۵ ضربی ساخته شده است؛ در بخش های دیگر هم از ترکیبات ریتمیک غیر لنگ هم به صورت مقطعی استفاده کرده است که مشکاتیان در تصنیف “شیدایی” چنین نکرده است.

۵- به دلیل میزان پایین تراکم ملوکوهایش

۶- البته این مسئله در بعضی از انواع سه تار و شماره های خاصی از سیم بروز می کند.

۷- هرچند در برخورد فلز ناخن مصنوعی سه تار با سیم هایی با ضخامتی مانند سیم بم، باز مشکل نویز را خواهیم داشت.

روزنامه شرق