رساله ای از خواجه نصیر الدین طوسی در علم موسیقی (۲)

آشنائی با علوم
خواجه نصیرالدین طوسی در اکثر علوم متداول آن عصر از جمله فقه، حکمت، کلام، منطق، اخلاق، طب، نجوم، ریاضیات، ادبیات و فن شعر و موسیقی آثار و تالیفاتی دارد و تا کنون تحقیقات بسیار ارزنده‌ای در شناخت آثار و دانش این ابرمرد دنیای علم و تفکر و تعقل و تحقیق ایران به عمل آمده است، از آن جمله چند اثری که در این مقاله به عنوان ماخذ و پانویس از آنان استفاده گردیده است.

لیکن چنین بنظر میرسد که آگاهی و آشنائی خواجه به علم و فن موسیقی چندان مورد بررسی قرار نگرفته است، به طوری که استاد محقق آقای محمد تقی مدرس رضوی در تحقیق ارزشمند احوال و آثار نصیر الدین، در این باب چنین مینویسند:
مقاله در موسیقی؛ در هیچ یک از کتب تاریخ و تراجم احوال و فهرست‌های مؤلفات خواجه، چنین کتابی بنام او ذکر نشده است، فقط در فهرست نسخ عربی کتب خطی کتابخانه ملی پاریس شماره ۲۴۶۶ رساله کوچکی در موسیقی به محقق طوسی نسبت داده شده است. فهرست نسخ عربی کتابخانه پاریس ۴۳۶ شماره ۲/۲۴۶۶ساترن پس از ذکر رساله موسیقی افزوده کنزالتحف کتاب فارسی که به نصیرالدین نسبت داده شده است، اگر اثر او باشد احتمالا ترجمه کتاب مقاله موسیقی اوست و بر طبق روایات، نصیر الدین مخترع یک نوع فلوت به نام مهتار دو دوک (Mohtar Du Duk) بوده است، نظریات موسیقی خواجه بوسیله بزرگترین شاگردش قطب الدین تکمیل شده است. تاریخ موسیقی عربی لندن ۱۹۲۹.

در فرهنگ بهار عجم در لغت صحت‌نامه آمده است که صحت قولی است در علم موسیقی ساخته خواجه نصیر الدین طوسی، این رساله به سعی و اهتمام آقای زکریا یوسف از هنرمندان عراق در مطبعه دار العلم قاهره به سال ۱۹۶۴ چاپ شده است. (۸)

نگارنده به هنگام مطالعه در کتابخانه روبارت دانشگاه تورنتو کانادا به رساله آقای زکریا یوسف (۹) دسترسی پیدا کرد و مناسب دید که رساله مرسیقی خواجه را منتشر نماید تا به عنوان راهگشا در باب تفحص در علم و فن موسیقی ایران و بالاخص آگاهی خواجه در این علم مورد توجه محققان فن باشد. (۱۰)

شرح رساله
خواجه نصیر الدین طوسی در این رساله خود موضوع ابعاد موسیقی را از نظر ریاضی و انواع آن بیان می‌کند و برای اینکه هدف خواجه نصیر را استنباط کنیم، باید به اصطلاحات قدیم موسیقی و ریاضی واقف باشیم و برابر آن اصطلاحات را در اصطلاحات جدید موسیقی بدانیم تا رساله مذکور درخور فهم گردد.

بعد: مسافت صوتی بین دو نغمه را بعد گویند که در اصطلاح امروز «فاصله» نامیده میشود، برای مثال میتوان فواصل بین، دو-می یا دو-سل یا دو-دو را به عنوان نمونه ذکر کرد.

و الذی بالکل: این اصطلاح عبارت است از بعد میان هر نغمه و پاسخ آن مانند دو-دو

و الذی بالکل مرتین: عبارت است از بعد میان هر نغمه و پاسخ دوم آن مانند دو-دو

و الذی بالخمسه: عبارت است از بعدی که میان هر نغمه و نغمه پنجم که تالی آن باشد در حالت صعودی در «نرد» موسیقی مانند دو-سل.

و الذی بالاربعه: بعدی است بین هر نغمه و نغمه چهارم که تالی آن باشد، در «نرد» موسیقی حالت صعودی مانند دو-وفا.

پی نوشت
۸- احوال و آثار. مدرس رضوی ص ۵۷۰.
۹- رساله نصیر الدین طوسی تحقیق زکریا یوسف دار القلم. القاهره ۱۹۶۴. (در تحقیق جناب مدرس رضوی. ناشر رساله دار العلم ذکر شده است در خود رساله توزیع دار القلم می‌باشد).
۱۰- این مقدمه قبلا در فرهنگ ایران زمین جلد بیست و ششم (۱۳۶۵) منتشر گردیده است.
(*) ترجمه متن عربی رساله از عبدالغنی ایروانی زاده (رساله نصیر الدین طوسی فی علم الموسیقی زکریا یوسف، دارالقلم، القاهره، ۱۹۶۴) .