ساسان سپنتا
در مورد وجه تسمیهء برخی از این الحان روایاتی نقل شده است. برخی از آنها یاد آورد حوادث تاریخی و داستانهای گذشته است که ساسانیان به ذکر آن علاقهء وافری داشتند. لحن ۲۸ مربوط به حکایت سیاوش، پسر کیکاوس و کشته شدن او و لحن ۲۹ مربوط به داستان ایرج پسر فریدون و کشته شدن او می‌باشد. هر دو لحن اشاره به انتقام‌جویی پس از مرگ آنها دارد. برخی الحان مانند: باغ شرین یا تخت طاقدیس اشاره به قدرت و ثروت خسرو دارد. تخت طاقدیس نام تخت طاقی شکل جواهر نشان خسرو پرویز بوده است که صورتهای بروج و ستارگان را بر آن نقش نموده بودند. الحانی که با نام «گنج» آغاز می‌شود، اشاره به گنجهای خسرو دارد و لحن ۲۳ اشاره به شبدیز اسب محبوب خسرو پرویز دارد.
خالد الفیّاض شاعر عرب (متوفی ۱۰۰ هـ. ق.) داستان هلاک آنرا به نظم در آورده و ثعالبی هم نقل کرده است.
خسرو پرویز گفته بود، هر کس خبر هلاکت شبدیز، اسب محبوب او را به خسرو بدهد، به قتل خواهد رسید. روزی که شبدیز مرد، میرآخور هراسان شد و به باربد پناه برد.
باربد در مجلس خسرو آنچنان نغمهء غم‌انگیزی سرود که خسرو به هلاکت اسب خود مشکوک شد و گفت مگر شبدیز مرد!؟ و باربد پاسخ داد که «خسرو خود چنین فرمودند» و با این تمهید نوازنده، خود و دیگران را از مرگ حتمی نجات بخشید.
نام برخی از الحان یادآور جشن‌ها می‌باشد مانند: ماه ابر کوهان، سروستان، نوشین باده و غیره.
در مورد لحن دهم «مشگ دانه» آنچنانکه در کتاب المحاسن و الاضداد از ابو عثمان حاحظ آمده است، مشگدانه یکی از ندیمه‌های شرین بوده است.
در بین الحانی که به باربد نسبت داده‌اند، نام دو لحن امروز هم در بین ردیف موسیقی قدیم ایران باقی مانده است. یکی گوشهء تخت طاقدیس است که جزو دستگاه نوا می‌باشد و دیگری گوشهء ناقوسی است که در همان دستگاه توسط استادان قدیم روایت شده است.
از اینکه ملودی آنها در طول مدت چنین درازی تا چه حد تغیر یافته است، اظهار نظر مشکل است. در ردیف موسیقی ایرانی که استاد علینقی وزیری در اواخر عهد قاجار از نواخته های میرزا عبدالله و آقا حسینقلی، استادان عصر ناصری به خط نوت نوشت، گوشه “تخت طاقدیس” را که نام یکی از الحان باربدی را در بردارد، به خط نوت نوشت که امروز در دست است.
همچنین، نوع، “ناقوسی” نیز که نام یکی از الحان باربدی است، بر حسب روایت دو استاد سابق الذکر امروز موجود است.
گزیده مراجع
اقبال، عباس. موسیقی قدیم ایران، روزنامه کاوه، سال دوم شماره ۵، برلین آوریل ۱۹۲۱.
امیرخسرو دهلوی، شیرین و خسرو، به اهتمام غضنفر علی یف، مسکو ۱۹۶۲ ص ۳۱۱.
براون، ادوارد. تاریخ ادبیات ایران (از سعدی تا جامی)، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۷.
خالقی، روح الله، نظری به موسیقی، بخش دوم، تهران ۱۳۱۷.
سپنتا، ساسان. چشم انداز موسیقی ایران، تهران ۱۳۶۹.
کریستن سن، آرنور. ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران ۱۳۲۷.
کریستن سن، آرنور. نکته هایی از موسیقی دوره ساسانیان، مجله موسیقی تهران دوره سوم شماره ۶ بهمن ۱۳۳۵.
معروفی، موسی. ردیف موسیقی ایران، تهران ۱۳۴۲.
معین، محمد. “برهان قاطع” از محمد حسین بن خلف تبریزی. جلد اول و دوم، تهران ۱۳۳۰ – ۳۱.
نظامی گنجوی. خسرو و شیرین با تصحیح و تعلیقات توسط دکتر بهروز ثروتیان، تهران ۱۳۶۶.
مجله آینده
۱ نظر