بیان جنسیَّت در موسیقی (۲)

با توجه به اینکه موسیقی به عنوان یک هنر غیر مفهومی و مطلقاً انتزاعی، نمی تواند و نمی خواهد از نشانه های بصری و حتی شنیداری، به منظور بیان هیچ مفهومی بهره ببرد، لاجرم به لحاظ فلسفی تنها وسیله ی ارتباطی آن با مخاطب به ادراکات ذهنیِ هنرمند ختم می شود. وابستگی به همین تنها وسیله ی ارتباطی هنر موسیقی یعنی ادراکات ذهنی سبب می شود که تاثیر جنسیتِ هنرمند حوزه ی موسیقی نسبت به سایر هنرها بیشتر نمود پیدا کند.

درک تفاوت میان نوازندگی یک زن با یک مردفرایند پیچیده ای است که نیازمند تفحص فراوان و تجربه ی شنیداری بسیار زیادی است که نهایتاً به تشخیص نوع داینامیک اجرا، طریقه ی اکسپرشن ها، نحوه ی بیان فراز و فرود های ملودی و چندین فاکتور دیگر منجر می شود.

لیکن این تشخیص در حوزه ی خوانندگی بسیار آسان است چرا که نا آشناترین مردم به علم موسیقی هم، صدای زن و مرد را از هم تمیز می دهند اما چیزی که مسئله را بغرنج می کند، صرف نظر از اختلاف تمبر صوتیِ صدای زن و مرد، نحوه ی بیان قطعه ی آوازی است. این نحوه ی بیان همان چیزی است که قبلاً از آن به عنوان ادراکات ذهنی یاد کردیم.

جدای از آن، موسیقی آوازی به دلیل بهره وری از کلام، دارای نشانه های بصری فراوانی است که نحوه ی برداشت مرد و زن از این نشانه ها، علاوه بر بستگی مستقیم به تجربیات شخصی، به نوع گویشِ جنسی آنها نیز به شدت وابسته است.

بیان کرشمه آمیز یک قطعه ی آوازی توسط یک خواننده ی مرد به همان اندازه تهوع آور است که توسط یک خواننده ی زن دلنشین. در چند ساله اخیر که کفگیر برخی از آهنگسازان پُرکار وطنی به تهِ دیگِ آرشیوِ غنیِ موسیقی ایران خورده است با پدیده ی بازخوانی تصانیف قدیمی، بسیار برخورد کرده ایم که البته در بیشتر موارد به تخریب آثار گذشتگان بیشتر شبیه است تا بازخوانی.

برخی آوازخوانان جوانِ سه دهه ی اخیر که ظاهراً بزرگترین هدفشان تقلید هر چه بیشتر از صدا و تکنیک های استاد شجریان شده است، در این فن (تقلید صدا) به چنان مهارت عجیبی دست یافته اند که در بازخوانیِ تصانیف خوانندگان زنِ قدیمی نیز از اجرای هیچ کرشمه، ناز و ادا و اطواری خودداری نمی کنند. ارتکاب به این نحوه ی خوانندگی (زنانه خوانیِ مردان) تا به حدی پیش رفته است که حتی در مورد تصانیف و آوازهای جدید ی هم که توسط این گروه خوانده می شود، رد پای نازِ زنانه را می توان به وضوح دریافت.

جا دارد که اساتید و مدرسان آواز علاوه بر آموزش ردیف های آوازی و تکنیکهای مربوطه، در مورد نحوه ی بیان و چگونگی لحن بیان کلمات نیز هنرجویان خود را آموزش دهند، در غیر این صورت، تداوم اجرای این گونه آوازخوانی ها اگر به سنت تبدیل شود، حلِ این معضل، تکنیکی بسیار پیچیده خواهد شد. برای درک بهتر پدیده ی زنانه خوانیِ مردان به عنوان نمونه رجوع شود به اکثر آثار خوانده شده توسط هنرمند گرامی آقای سالار عقیلی.