رهبر ارکستر

رهبر ارکستر کیست؟ وظیفه او چیست؟ چگونه با نگاه ها و
اشاره هایش همه سازها را کنترل و هدایت می کند؟ چرا با این وجود بسیاری از
مردم در این فکر هستند که او در میان نوازندگان کار خاصی انجام نمی دهد؟
آیا او تنها، فردی است که باید لباسهای شیک و تمیز بپوشد و مانند ناظم یک
مدرسه به هنگام اجرا مراقب حرکات نوازندگان باشد؟

نیاز به وجود رهبری ارکستر هنگامی مشاهده شد که گروه نوازی سازها
بعنوان نوع جدید و مهمی از اجرای موسیقی شکل گرفت. تعداد زیادی از
نوازندگان شروع به نواختن می کردند و به علت نبود هماهنگی نتیجه کار اغلب
نا مناسب بود، آنها نیاز به یک هدایت کننده داشتند که همه اعضای ارکستر از
او حرف شنوی داشته باشند.

بدون وجود رهبر ارکستر پاساژها و نوانس ها بد اجرا می شوند،
سازهای مختلف هرکدام به روش خود تغییر تمپو می دهند، …. و شاید از همه
مهمتر نوازندگان به هنگام تمرین نمی توانند از وقت خود بخوبی استفاده کنند
و در نهایت نتیجه کار بسیار نامطلوب خواهد بود.

پیش از قرن نوزدهم زمانی که نیاز به وجود رهبر در اکستر احساس
شد؛ مایستر ارکستر و یا سولیست (یا کنسرت مایستر – Concert Master) –
معمولآ نوازنده ویولن یا پیانو – علاوه بر اجرای موسیقی بخش خود، مسئولیت
اینکار را نیز بعهده می گرفت اما با گذشت زمان، پیچیده تر شدن موسیقی،
بیشتر و مهمتر شدن وظایف رهبر، این فعالیت بعنوان یک وظیفه مشخص، جدا و
تخصصی تعریف شد؛ بطوریکه امروزه قسمت بزرگی از ارزش و اعتبار یک ارکستر به
توانایی های رهبر آن باز می گردد.

ایده اولیه به قرون وسطی باز می گردد
شکل و ایده اولیه رهبری از
آنجا آغاز شد که یک موسیقی دان بطور ناخود آگاه تمایل دارد بصورت بصری در
ذهن خود، از یک طرف حرکات بالا و پایین رونده ملودی و از طرف دیگر ریتم را
دنبال کند. چنین رفتاری از قرون وسطی توسط فردی در کلیسا به هنگام خواندن
سرودهای مذهبی هم وجود داشت و بنظر می رسید که با اینکار کیفیت سرود
خوانده شده بسیار بهتر است. آنها توسط چوبی که به سمت بالا و پایین می
بردند ضرب موسیقی را به خوانندگان نشان می دادند.

خصوصیات یک رهبر

اما قبل از آنکه به وظایف یک رهبر ارکستر بپردازیم بیایید توانایی هایی که او باید داشته باشد را بر شماریم.

۱- رهبر ارکستر باید دانش عمومی بسیار زیادی از موسیقی داشته باشد.

۲- تمامی سازهای ارکستر را باید بشناسد و با آنها کارکرده باشد (لزومی به توانایی نوازندگی با آنها نیست) و ارکستراسیون بداند.

۳- بهتر است در صورت امکان، بتواند اندکی با یک ساز زهی بخصوص
ویولن نوازندگی کند، چراکه قسمت بزرگی از ارکستر را نوازندگان زهی و
خانواده ویلن تشکیل میدهند.

۴- بهتر است بتواند در حد خوبی پیانو بنوازد.

۵- گوشهای دقیق باید داشته باشد و ریتم را خوب درک کند.

۶- اعتماد به نفس از مهمترین خصوصیات روحی و اخلاق یک رهبر موفق است.

۷- باید توانایی درک و خواندن سریع موسیقی از روی نت را داشته باشد.

۸- بهتر است او با هنر آواز خواندن آشنا باشد.

۹- فیزیک بدنی مناسب و انضباط رفتاری از دیگر ویژگیهای شخصی یک رهبر ارکستر است.

تاثیر رهبر در اجرای موسیقی
با وجود آنکه احساس نوازندگان هنگام
اجرا در نهایت احساس انتقالی موسیقی را ایجاد می کند اما واقعیت امر آن
است که این درک رهبر ارکستر از یک قطعه موسیقی است که اجرا می شود و نه
چیز دیگر. اوست که نوازندگان را مجبور می کند آنگونه که وی می خواهد قطعه
را اجرا کنند و نه فرد دیگر. به بیان دیگر اعضای ارکستر قطعه را آنگونه که
او می خواهد اجرا می کنند.

به این مثال دقت کنید
روزی که شاد و سر حال هستید، ساز خود را
بردارید و با آن یک قطعه را اجرا و ضبط کنید. زمانی دیگر پس از یک روز کار
و تلاش هنگامی که شب به منزل باز می گردید همان قطعه را اجرا و ضبط کنید.
به این دو قطعه گوش کنید، بدون شک متوجه تفاوت آنها خواهید شد. اگر همین
کار را دوست شما نیز انجام دهد، باز این چهار اجرا با یکدیگر بسیار متفاوت
خواهند بود.

تاثیر شرایط روحی، فیزیکی نوازنده و نیز درک او از موسیقی بر کیفیت اجرا، برای همه ما کاملآ مشهود است.

ارکستر، ساز رهبر
در رابطه با رهبری ارکستر نیز همین موضوع صادق
است. ارکستر در دستان رهبر همانند یک ساز است. او می تواند با ارکستر خود
یک قطعه را خوب و یا بد اجرا کند.

اما بزرگترین مشکل یک رهبر ارکستر آن است که بر خلاف پیانو، ویولن، گیتار،
فلوت و … سازی که او دارد همواره به حرف هایش گوش نمی دهد و به مراتب
سخت تر از یک پیانو یا ویولن کنترل می شود.

ساز یک رهبر ارکستر، از تعداد زیادی سازهای مکانیکی تشکیل شده که
نوازندگان به دستور رهبر آنها را آنگونه که او می خواهد می نوازند اما
مشکل اینجاست که درک افراد از موسیقی یکسان نیست. برای همین آماده سازی
اجرای یک قطعه آنگونه که رهبر ارکستر آنرا احساس می کند و می خواهد بیان
کند بسیار دشوار است.

کوک کردن همه سازها، اجرای درست و دقیق ملودیهای لگاتو یا
استکاتو، مقابله با شیطنت نوازندگان و … پیش از اجرا، همگی از جمله
وظایف یک رهبر ارکستر است.

یک رهبر موفق ارکستر باید یک مدیر بسیار کارآمد و قاطع باشد، او باید
بتواند نوازندگان ارکستر را به تنهایی مدیریت کند، کاری بمراتب سخت تر از
مدیریت یک شرکت !

او تنها کسی است که کل ماجرا را می داند
بله، یک رهبر ارکستر
هرگز تمام بخش (پارت) های موسیقی را بین همه افراد ارکستر توزیع نمی کند.
دلیلی ندارد که نوازنده پیانو پارت ویلن را داشته باشد و … او تنها کسی
است که می داند هر سازی در چه قسمتی باید چه چیزی را بنوازد. در واقع
درگیری نوازنده با ساز خود، به او اجازه چنین چیزی را نمی دهد.

خلاصه وظایف رهبر ارکستر
در اینجا بطور خلاصه به وظایف مهم یک
رهبر ارکستر اشاره میکنم، اما همانطور که قبلآ گفتیم رهبری ارکستر همانند
مدیریت است و هر رهبر ارکستر ممکن است به روش خود ارکستر را هدایت کند.

۱- بخش عمده وظایف رهبر ارکستر به قبل از اجرای اصلی باز میگردد،
هماهنگی نوازندگان، حل مشکلات تکنیکی و گرفتن خطاهای اجرا، یکسان کردن درک
موسیقی و … از جمله این فعالیت ها هستند.

۲- یک رهبر ارکستر اغلب مجبور است پارتیتور موسیقی را به ذهن
بسپارد تا بتواند در حین اجرا بدون نگاه کردن جدی به آن، موسیقی را دنبال
کند.

۳- انتخاب نوازندگان ارکستر عمومآ با رهبر ارکستر است.

۴- برنامه ریزی تمرین، اجرا و … با رهبر ارکستر است.

۵- یک رهبر ارکستر توسط دست راست خود معمولآ – نه لزومآ – با کمک
یک چوب بنام باتون (Baton) ضرب میزان را توسط کشیدن اشکالی در فضا مشخص می
کند.

۶- رهبر ارکستر هنگام نمایش دادن ضرب میزان با دست راست تمپوی
موسیقی را نیز کنترل می کند و نوازندگان با کمک آن می توانند افزایش یا
کاهش تمپو را بصورت گروهی، یکسان اجرا کنند.

۷- دینامیک موسیقی توسط حجم شکلی که رهبر ارکستر در فضا می کشد مشخص می شود، اشکال بزرگتر دینامیک قویتر را نشان می دهند.

۸- در بسیاری موارد رهبر ارکستر از دست دیگر خود (چپ) برای مشخص
کردن دینامیک موسیقی کمک می گیرد. حرکت به سمت بالا مشخص کنند حالت افزایش
قدرت صدا (Cresendo) و حرکت از بالا به پایین مشخص کنند کاهش قدرت صدا
(Decrescendo) است.

۹- نحوه حرکت دادن دست و اعمال احساس در آن از دیگر کارهایی است
که رهبر ارکستر توسط آن پارامترهای دیگری را به هنگام اجرا را به نوازنده
منتقل می کند.

۱۰- یک رهبر ممکن است برخی از مواردی را که مطرح کردیم با حرکات سر و نگاه به نوازندگان منتقل کند.

۱۱- مشخص کردن زمان ورود یک ساز به موسیقی از دیگر وظایف مهم رهبر
ارکستر است. اینکار معمولآ با اشاره کردن به نوازنده یا گروه نوازنده
انجام می شود.

۱۲- بسیاری دیگر پارامترهای اجرای موسیقی مانند لگاتو، استکاتو
… عمومآ با روش مختلفی مانند نحوه حرکت دادن دست، به نوازندگان بیان می
شود. ممکن است او با نمایش یک کمان روی فضا، یک جمله موسیقی را بیان کند و
…